1 / 10 5 حَسّان بن ثابت
1 / 10 5حَسّان بن ثابتحسّان از یاران پیامبر گرامی اسلام و از شاعران ایشان بود که حضرت درباره اش فرمود : «ای حسّان! همیشه از سوی روح القدس ، مدد شوی تا زمانی که ما را با زبانت یاری می رسانی» . او از شاعرانِ انصار بود که مشرکان قریش را هجو کردند و همانی است که واقعه غدیر را به نظم درآورد . حسّان ، از ترسوترین مردمان بود که در هیچ یک از جنگ های پیامبر صلی الله علیه و آله حضور نداشت . وی از طرفداران عثمان بود و از امام علی علیه السلام روگردان . در بیعت با علی علیه السلام شرکت نجُست و در هیچ یک از جنگ های آن حضرت ، حضور نداشت . او پس از خلافت علی علیه السلام هم شعری در بزرگداشت حضرتْ نسُرایید . حسّان ، شصت سال در عصر جاهلیت و شصت سال هم در زمان اسلام ، زندگی کرد .
.
ص: 538
8547.عنه علیه السلام :المستدرک علی الصحیحین عن عُروَه عن صفیّه بنت عبد المطّلب :أنَا أوَّلُ امرَأَهٍ قَتَلَت رَجُلاً ؛ کُنتُ فی فارِعٍ (1) حِصنِ حَسّانِ بنِ ثابِتٍ وکانَ حَسّانٌ مَعَنا فِی النِّساءِ وَالصِّبیانِ حینَ خَندَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ، قالَت صَفِیَّهُ : فَمَرَّ بِنا رَجُلٌ مِن یَهودَ ، فَجَعَلَ یَطیفُ بِالحِصنِ ، فَقُلتُ لِحَسّانٍ : إنَّ هذَا الیَهودِیَّ بِالحِصنِ کَما تَری ولا آمِنُهُ أن یَدُلَّ عَلی عَوراتِنا ، وقَد شُغِلَ عَنّا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وأصحابُهُ فَقُم إلَیهِ فَاقتُلهُ . فَقالَ : یَغفِرُ اللّهُ لَکِ یا بِنتَ عَبدِ المُطَّلِبِ ، وَاللّهِ لَقَد عَرَفتِ ما أنَا بِصاحِبِ هذا ! قالَت صَفِیَّهُ : فَلَمّا قالَ ذلِکَ ولَم أرَ عِندَهُ شَیئا اِحتَجَزتُ ، وأخَذتُ عَمودا مِنَ الحِصنِ ، ثُمَّ نَزَلتُ مِنَ الحِصنِ إلَیهِ فَضَرَبتُهُ بِالعَمودِ حَتّی قَتَلتُهُ ، ثُمَّ رَجَعتُ إلَی الحِصنِ ، فَقُلتُ : یا حَسّانُ انزِل فَاستَلِبهُ ، فَإِنَّهُ لَم یَمنَعنی أن أسلُبَهُ إلّا أنَّهُ رَجُلٌ ! فَقالَ : ما لی بِسَلَبِهِ مِن حاجَهٍ . (2) .
1- .فارِع : هو حصن بالمدینه (معجم البلدان : ج 4 ص 228) .
2- .المستدرک علی الصحیحین: ج4 ص56 ح6867، السنن الکبری: ج6 ص502 ح12772 ، المعجم الکبیر : ج 24 ص 322 ح809 ، المعجم الأوسط: ج4ص116ح3754، السیره النبویّه لابن هشام: ج 3 ص 239 ، کنز العمّال : ج 13 ص 632 ح 37600 نقلاً عن ابن عساکر وکلّها نحوه .
ص: 539
8548.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المستدرک علی الصحیحین به نقل از عروه ، از صفیه دختر عبدالمطّلب : من نخستین زنی بودم که مردی را کشتم . من در پناهگاه حسّان بن ثابت بودم . او به هنگام خندق کندن پیامبر صلی الله علیه و آله ، با زنان و کودکان ، همراه ما بود .
صفیه گفت : مردی یهودی از نزدیکی ما گذشت و اطراف پناهگاه می چرخید . به حسّان گفتم : این یهودی به پناهگاه نزدیک شده و من مطمئن نیستم که بر اسرار ما پی نبُرد . پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش از ما بی خبرند . به سوی او برو و او را بکُش .
حسّان گفت : خداوند ، تو را بیامرزد ، ای دختر عبدالمطّلب! سوگند به خداوند که تو می دانی من اهل چنین کاری نیستم .
صفیه گفت : وقتی حسّان چنین گفت و نزد او چیزی نیافتم ، کمربندی به کمر بستم ستونی را از پناهگاه برداشتم ، بیرون آمدم و بر یهودی فرود آوردم تا او را کشتم . سپس به پناهگاه برگشتم و گفتم : ای حسّان! بیرون برو و او را لُخت کن . چیزی مرا از این کار باز نداشت ، جز آن که او مرد بود .
حسّان گفت : مرا به لباس های او نیازی نیست . .
ص: 540
الفصل الثانی : الإصلاحات العلویّه2 / 1صَوتُ العَدالَهِ وصَداها8552.عنه علیه السلام :شرح نهج البلاغه عن أبی جعفر الإِسکافیّ :صَعِدَ [عَلِیٌّ علیه السلام ] المِنبَرَ فِی الیَومِ الثّانی مِن یَومِ البَیعَهِ وهُوَ یَومُ السَّبتِ لِاءِحدی عَشَرَهَ لَیلَهً بَقینَ مِن ذِی الحِجَّهِ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنی عَلَیهِ ، وذَکَرَ مُحَمَّدا فَصَلّی عَلَیهِ ، ثُمَّ ذَکَرَ نِعمَهَ اللّهِ عَلی أهلِ الإِسلامِ ، ثُمَّ ذَکَرَ الدُّنیا فَزَهَّدَهُم فیها ، وذَکَرَ الآخِرَهَ فَرَغَّبَهُم إلَیها ، ثُمَّ قالَ :
أمّا بَعدُ ، فَإِنَّهُ لَمّا قُبِضَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله استَخلَفَ النّاسُ أبا بَکرٍ ، ثُمَّ استَخلَفَ أبو بَکرٍ عُمَرَ فَعَمِلَ بِطَریقِهِ ، ثُمَّ جَعَلَها شوری بَینَ سِتَّهٍ ، فَأَفضَی الأَمرُ مِنهُم إلی عُثمانَ ، فَعَمِلَ ما أنکَرتُم وعَرَفتُم ، ثُمَّ حُصِرَ وقُتِلَ ، ثُمَّ جِئتُمونی طائِعینَ فَطَلَبتُم إلَیَّ ، وإنَّما أنَا رَجُلٌ مِنکُم ، لی ما لَکُم وعَلَیَّ ما عَلَیکُم ، وقَد فَتَحَ اللّهُ البابَ بَینَکُم وبَینَ أهلِ القِبلَهِ ، وأقبَلَتِ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ ، ولا یَحمِلُ هذَا الأَمرَ إلّا أهلُ الصَّبرِ وَالبَصَرِ وَالعِلمِ بِمَواقِعِ الأَمرِ ، وإنّی حامِلُکُم عَلی مَنهَجِ نَبِیِّکُم صلی الله علیه و آله ومُنَفِّذٌ فیکُم ما اُمِرتُ بِهِ ، إنِ استَقَمتُم لی وبِاللّهِ المُستَعانُ . ألا إنَّ مَوضِعی مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بَعدَ وَفاتِهِ کَمَوضِعی مِنهُ أیّامَ حَیاتِهِ ، فَامضوا لِما تُؤمَرونَ بِهِ وقِفوا عندَ ما تُنهَونَ عَنهُ ، ولا تَعجَلوا فی أمرٍ حَتّی نُبَیِّنَهُ لَکُم ، فَإِنَّ لَنا عَن کُلِّ أمرٍ تُنکِرونَهُ عُذرا .
ألا وإنَّ اللّهَ عالِمٌ مِن فَوقِ سَمائِهِ وعَرشِهِ أنّی کُنتُ کارِها لِلوِلایَهِ عَلی اُمَّهِ مُحَمَّدٍ حَتَّی اجتَمَعَ رَأیُکُم عَلی ذلِکَ ؛ لِأَنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : «أیُّما والٍ وَلِیَ الأَمرَ مِن بَعدی اُقیمَ عَلی حَدِّ الصِّراطِ ، ونَشَرَتِ المَلائِکَهُ صَحیفَتَهُ ؛ فَإِن کانَ عادِلاً أنجاهُ اللّهُ بِعَدلِهِ ، وإن کانَ جائِرا اِنتَفَضَ بِهِ الصِّراطُ حَتّی تَتَزایَلَ مَفاصِلُهُ ، ثُمَّ یَهوی إلَی النّارِ ؛ فَیَکونُ أوَّلُ ما یَتَّقیها بِهِ أنفَهُ وحَرَّ وَجهِهِ» ولکِنّی لَمَّا اجتَمَعَ رَأیُکُم لَم یَسَعنی تَرکُکُم .
ثُمَّ التَفَتَ علیه السلام یَمینا وشِمالاً فَقالَ :
ألا لا یَقولَنَّ رِجالٌ مِنکُم غَدا قَد غَمَرَتهُمُ الدُّنیا فَاتَّخَذُوا العِقارَ ، وفَجَّرُوا الأَنهارَ ، ورَکَبُوا الخُیولَ الفارِهَهَ ، وَاتَّخَذُوا الوَصائِفَ الرّوقَهَ (1) فَصارَ ذلِکَ عَلَیهِم عارا وشَنارا ، إذا ما مَنَعتُهُم ما کانوا یَخوضونَ فیهِ وأصَرتُهُم إلی حُقوقِهِمُ الَّتی یَعلَمونَ ، فَیَنقِمونَ ذلِکَ ویَستَنکِرونَ ویَقولونَ : حَرَمَنَا ابنُ أبی طالِبٍ حُقوقَنا .
ألا وأیُّما رَجُلٍ مِنَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَری أنَّ الفَضلَ لَهُ عَلی مَن سِواهُ لِصُحبَتِهِ ، فَإِنَّ الفَضلَ النَّیِّرَ غَدا عِندَ اللّهِ ، وثَوابَهُ وأجرَهُ عَلَی اللّهِ ، وأیُّما رَجُلٍ اِستَجابَ للّهِِ وَلِلرَّسولِ فَصَدَّقَ مِلَّتَنا ودَخَلَ فی دینِنا وَاستَقبَلَ قِبلَتَنا ، فَقَدِ استَوجَبَ حُقوقَ الإِسلامِ وحُدودَهُ ، فَأَنتُم عِبادُ اللّهِ ، وَالمالُ مالُ اللّهِ یُقسَمُ بَینَکُم بِالسَّوِیَّهِ ، لا فَضلَ فیهِ لِأَحَدٍ عَلی أحَدٍ ، ولِلمُتَّقینَ عِندَ اللّهِ غَدا أحسَنُ الجَزاءِ وأفضَلُ الثَّوابِ ، لَم یَجعَلِ اللّهُ الدُّنیا لِلمُتَّقینَ أجرا ولا ثَوابا وما عِندَ اللّهِ خَیرٌ لِلأَبرارِ .
وإذا کانَ غَدا إن شاءَ اللّهُ فَاغدوا عَلَینا فَإِنَّ عِندَنا مالاً نَقسِمُهُ فیکُم ، ولا یَتَخَلَّفَنَّ أحَدٌ مِنکُم عَربِیٌّ ولا عَجَمِیٌّ ، کانَ مِن أهلِ العَطاءِ أو لَم یَکُن إلّا حَضَرَ إذا کانَ مُسلِما حُرّا . أقولُ قَولی هذا وأستَغفِرُ اللّهَ لی ولَکُم . ثُمَّ نَزَلَ .
قالَ شَیخُنا أبو جَعفَرٍ : وکانَ هذا أوَّلَ ما أنکَروهُ مِن کلامِهِ علیه السلام ، وأورَثَهُمُ الضِّغنَ عَلَیهِ ، وکَرِهوا إعطاءَهُ وقَسمَهُ بِالسَّوِیَّهِ . فَلَمّا کانَ مِنَ الغَدِ غَدا وغَدا النّاسُ لِقَبضِ المالِ ، فَقالَ لِعُبَیدِاللّهِ بنِ أبی رافِعٍ کاتِبِهِ : اِبدَأ بِالمُهاجِرینَ فَنادِهِم وأعطِ کُلَّ رَجُلٍ مِمَّن حَضَرَ ثَلاثَهَ دَنانیرَ ، ثُمَّ ثَنِّ بِالأَنصارِ فَافعَل مَعَهُم مِثلَ ذلِکَ ، ومَن یَحضُرُ مِنَ النّاسِ کُلِّهِمُ الأَحمَرِ وَالأَسوَدِ فَاصنَع بِهِ مِثلَ ذلِکَ .
فَقالَ سَهلُ بنُ حُنَیفٍ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، هذا غُلامی بِالأَمسِ وقَد أعتَقتُهُ الیَومَ ، فَقالَ : نُعطیهِ کَما نُعطیکَ ، فَأَعطی کُلَّ واحِدٍ مِنهُما ثَلاثَهَ دَنانیرَ ، ولَم یُفَضِّل أحَداً عَلی أحَدٍ ، وتَخَلَّفَ عَن هذَا القَسمِ یَومَئِذٍ طَلحَهُ وَالزُّبَیرُ وعَبدُ اللّهِ بنُ عُمَرَ وسَعیدُ بنُ العاصِ ومَروانُ بنُ الحَکَمِ ورِجالٌ مِن قُرَیشٍ وغَیرِها .
قالَ : وسَمِعَ عُبَیدُ اللّهِ بنُ أبی رافِعٍ عَبدَ اللّهِ بنَ الزُّبَیرِ یَقولُ لِأَبیهِ وطَلحَهَ ومَروانَ وسَعیدٍ : ما خَفِیَ عَلَینا أمسِ مِن کَلامِ عَلِیٍّ ما یُریدُ ، فَقالَ سَعیدُ بنُ العاصِ وَالتَفَتَ إلی زَیدِ بنِ ثابِتٍ : إیّاکَ أعنی واسمَعی یا جارَه ، فَقالَ عُبَیدُ اللّهِ بنُ أبی رافِعٍ لِسَعیدٍ وعَبدِ اللّهِ بنِ الزُّبَیرِ : إنَّ اللّهَ یَقولُ فی کِتابِهِ : «وَ لَکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کَرِهُونَ» . (2)
ثُمَّ إنَّ عُبَیدَ اللّهِ بنَ أبی رافِعٍ أخبَرَ عَلِیّاً علیه السلام بِذلِکَ فَقالَ : وَاللّهِ ، إن بَقیتُ وسَلِمتُ لَهُم لَاُقیمَنَّهُم عَلَی المَحَجَّهِ البَیضاءِ وَالطَّریقِ الواضِحِ . قاتَلَ اللّهُ ابنَ العاصِ ، لَقَد عَرَفَ مِن کَلامی ونَظَری إلَیهِ أمسِ أنّی اُریدُهُ وأصحابَهُ مِمَّن هَلَکَ فیمنَ هَلَکَ .
قالَ: فَبَینَا النّاسُ فِی المَسجِدِ بَعدَ الصُّبحِ إذ طَلَعَ الزُّبَیرُ وطَلحَهُ فَجَلَسا ناحِیَهً عَن عَلِیٍّ علیه السلام ، ثُمَّ طَلَعَ مَروانُ وسَعیدٌ وعَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ فَجَلَسوا إلَیهِما ، ثُمَّ جاءَ قَومٌ مِن قُرَیشٍ فَانضَمّوا إلَیهِم ، فَتَحَدَّثوا نَجِیّاً ساعَهً ، ثُمَّ قامَ الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ بنِ أبی مُعَیطٍ فَجاءَ إلی عَلِیٍّ علیه السلام فَقالَ : یا أبَا الحَسَنِ ، إنَّکَ قَد وَتَرتَنا (3) جَمیعاً ، أمّا أنَا فَقَتَلتَ أبی یَومَ بَدرٍ صَبراً ، وخَذَلتَ أخی یَومَ الدّارِ بِالأَمسِ ، وأمّا سَعیدٌ فَقَتَلتَ أباهُ یَومَ بَدرٍ فِی الحَربِ وکانَ ثَورَ قُرَیشٍ ، وأمّا مَروانُ فَسَخَّفتَ أباهُ عِندَ عُثمانَ إذ ضَمَّهُ إلَیهِ ، ونَحنُ إخوَتُکَ ونُظَراؤُکَ مِن بَنی عَبدِ مَنافٍ ، ونَحنُ نُبایِعُکَ الیَومَ عَلی أن تَضَعَ عَنّا ما أصَبناهُ مِنَ المالِ فی أیّامِ عُثمانَ ، وأن تَقتُلَ قَتَلَتَهُ ، وإنّا إن خِفناکَ تَرَکناکَ فَالتَحَقنا بِالشّامِ .
فَقالَ : أمّا ما ذَکَرتُم مِن وَتری إیّاکُم فَالحَقُّ وَتَرَکُم ، وأمّا وَضعی عَنکُم ما أصَبتُم فَلَیسَ لی أن أضَعَ حَقَّ اللّهِ عَنکُم ولا عَن غَیرِکُم ، وأمّا قَتلی قَتَلَهَ عُثمانَ فَلَو لَزِمَنی قَتلُهُمُ الیَومَ لَقَتَلتُهُم أمسِ ، ولکِن لَکُم عَلَیَّ إن خِفتُمونی أن اُؤَمِّنَکُم وإن خِفتُکُم أن اُسَیِّرَکُم .
فَقامَ الوَلیدُ إلی أصحابِهِ فَحَدَّثَهُم ، وَافتَرَقوا عَلی إظهارِ العَداوَهِ وإشاعَهِ الخِلافِ . فَلَمّا ظَهَرَ ذلِکَ مِن أمرِهِم ، قالَ عَمّارُ بنُ یاسِرٍ لأَِصحابِهِ : قوموا بِنا إلی هؤُلاءِ النَّفَرِ مِن إخوانِکُم فَإنَّهُ قَد بَلَغَنا عَنهُم ورَأَینا مِنهُم ما نَکرَهُ مِنَ الخِلافِ وَالطَّعنِ عَلی إمامِهِم ، وقَد دَخَلَ أهلُ الجَفاءِ بَینَهُم وبَینَ الزُّبَیرِ وَالأَعسَرِ العاقِّ یَعنی طَلحَهَ .
فَقامَ أبُو الهَیثَمِ وعَمّارٌ وأبو أیّوبَ وسَهلُ بنُ حُنَیفٍ وجَماعَهٌ مَعَهُم ، فَدَخَلوا عَلی عَلِیٍّ علیه السلام فَقالوا : یا أمیرَ المُؤمِنینَ انظُر فی أمرِکَ وعاتِب قَومَکَ هذَا الحَیَّ مِن قُرَیشٍ ، فَإِنَّهُم قَد نَقَضوا عَهدَکَ وأخلَفوا وَعدَکَ ، وقَد دَعَونا فِی السِّرِّ إلی رَفضِکَ ، هَداکَ اللّهُ لِرُشدِکَ ، وذاکَ لِأَنَّهُم کَرِهُوا الاُسوَهَ وفَقَدُوا الأَثَرَهَ ، ولَمّا آسَیتَ بَینَهُم وبَینَ الأَعاجِمِ أنکَروا وَاستَشاروا عَدُوَّکَ وعَظَّموهُ ، وأظهَرُوا الطَّلَبَ بِدَمِ عُثمانَ فُرقَهً لِلجَماعَهِ وتَأَ لُّفاً لِأَهلِ الضَّلالَهِ ، فَرَأیَکَ !
فَخَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام فَدَخَلَ المَسجِدَ وصَعِدَ المِنبَرَ مُرتَدِیاً بِطاقٍ مُؤتَزِراً بِبُردٍ قَطَرِیٍّ ، مُتَقَلِّداً سَیفاً مُتَوَکِّئاً عَلی قَوسٍ ، فَقالَ :
أمّا بَعدُ ، فَإنّا نَحمَدُ اللّهَ رَبَّنا وإلهَنا ووَلِیَّنا ووَلِیَّ النِّعَمِ عَلَینَا ، الَّذی أصبَحَت نِعَمُهُ عَلَینا ظاهِرَهً وباطِنَهً ، اِمتِناناً مِنهُ بِغَیرِ حَولٍ مِنّا ولا قُوَّهٍ ، لِیَبلُوَنا أنَشکُرُ أم نَکفُرُ فَمَن شَکَرَ زادَهُ ومَن کَفَرَ عَذَّبَهُ ، فَأَفضَلُ النّاسِ عِندَ اللّهِ مَنزِلَهً وأقرَبُهُم مِنَ اللّهِ وَسیلَهً أطوَعُهُم لِأَمرِهِ ، وأعمَلُهُم بِطاعَتِهِ ، وأتبَعُهُم لِسُنَّهِ رَسولِهِ ، وأحیاهُم لِکِتابِهِ ، لَیسَ لِأَحَدٍ عِندَنا فَضلٌ إلّا بِطاعَهِ اللّهِ وطاعَهِ الرَّسولِ . هذا کِتابُ اللّهِ بَینَ أظهُرِنا ، وعَهدُ رَسولِ اللّهِ وسیرَتُهُ فینا ، لا یَجهَلُ ذلِکَ إلّا جاهِلٌ عانِدٌ عَنِ الحَقِّ مُنکِرٌ ، قالَ اللّهُ تَعالی : «یَأَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَکُم مِّن ذَکَرٍ وَ أُنثَی وَ جَعَلْنَکُمْ شُعُوبًا وَ قَبَآئلَ لِتَعَارَفُواْ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَکُمْ» . (4)
ثُمَّ صاحَ بِأَعلی صَوتِهِ : أطیعُوا اللّهَ وأطیعُوا الرَّسولَ فَإِن تَوَلَّیتُم فَإِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الکافِرینَ . (5)
ثُمَّ قالَ : یا مَعشَرَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ ، أتَمُنّونَ عَلَی اللّهِ ورَسولِهِ بِإِسلامِکُم بَلِ اللّهُ یَمُنُّ عَلَیکُم أن هَداکُم لِلإِیمانِ إن کُنتُم صادِقینَ .
ثُمَّ قالَ : أنَا أبُو الحَسَنِ وکانَ یَقولُها إذا غَضِبَ ثُمَّ قالَ : ألا إنَّ هذِهِ الدُّنیَا الَّتی أصبَحتُم تَمَنَّونَها وتَرغَبونَ فیها ، وأصبَحَت تُغضِبُکُم وتُرضیکُم ، لَیسَت بِدارِکُم ولا مَنزِلِکُمُ الَّذی خُلِقتُم لَهُ ، فَلا تَغُرَّنَّکُم فَقَد حَذَّرتُکُموها ، وَاستَتِمّوا نِعَمَ اللّهِ عَلَیکُم بِالصَّبرِ لأَِنفُسِکُم عَلی طاعَهِ اللّهِ وَالذُّلِّ لِحُکمِهِ جَلَّ ثَناؤُهُ ، فَأَمّا هذَا الفَیءُ فَلَیسَ لِأَحَدٍ عَلی أحَدٍ فیهِ أثَرَهٌ ، وقَد فَرَغَ اللّهُ مِن قَسمَتِهِ فَهُوَ مالُ اللّهِ ، وأنتُم عِبادُ اللّهِ المُسلِمونَ ، وهذا کِتابُ اللّهِ بِهِ أقرَرنا ولَهُ أسلَمنا ، وعَهدُ نَبِیِّنا بَینَ أظهُرِنا ، فَمَن لَم یَرضَ بِهِ فَلیَتَوَلَّ کَیفَ شاءَ ، فَإِنَّ العامِلَ بِطاعَهِ اللّهِ وَالحاکِمَ بِحُکمِ اللّهِ لا وَحشَهَ عَلَیهِ .
ثُمَّ نَزَلَ عَنِ المِنبَرِ فَصَلّی رَکعَتَینِ ، ثُمَّ بَعَثَ بِعَمّارِ بنِ یاسِرٍ وعَبدِ الرَّحمنِ بنِ حِسلٍ القُرَشِیِّ إلی طَلحَهَ وَالزُّبَیرِ وهُما فی ناحِیَهِ المَسجِدِ ، فَأَتَیاهُما فَدَعَواهُما فَقاما حَتّی جَلَسا إلَیهِ علیه السلام .
فَقالَ لَهُما : نَشَدتُکُمَا اللّهَ هَل جِئتُمانی طائِعَینِ لِلبَیعَهِ ، ودَعَوتُمانی إلَیها وأنَا کارِهٌ لَها ؟
قالا : نَعَم .
فَقالَ : غَیر مُجبَرَینِ ولا مَقسورَینِ ، فَأَسلَمتُما لی بَیعَتَکُما وأعطَیتُمانی عَهدَکُما .
قالا : نَعَم .
قالَ : فَما دَعاکُما بَعدُ إلی ما أری ؟
قالا : أعطَیناکَ بَیعَتَنا عَلی ألّا تَقضِیَ الاُمورَ ولا تَقطَعَها دونَنا ، وأن تَستَشیرَنا فی کُلِّ أمرٍ ، ولا تَستَبِدَّ بِذلِکَ عَلَینا ، ولَنا مِنَ الفَضلِ عَلی غَیرنا ما قَد عَلِمتَ ، فَأَنتَ تَقسِمُ القَسمَ وتَقطَعُ الأَمرَ ، وتَمضِی الحُکمَ بِغَیرِ مُشاوَرَتِنا ولا عِلمِنا .
فَقالَ : لَقَد نَقَمتُما یَسیرا ، وأرجَأتُما کَثیرا ، فَاستَغفِرَا اللّهَ یَغفِر لَکُما . أ لا تُخبِرانِنی ، أ دَفَعتُکُما عَن حَقٍّ وَجَبَ لَکُما فَظَلَمتُکُما إیّاهُ ؟
قالا : مَعاذَ اللّهِ !
قالَ : فَهَلِ استَأثَرتُ مِن هذَا المالِ لِنَفسی بِشَیءٍ ؟
قالا : مَعاذَ اللّهِ !
قالَ : أ فَوَقَعَ حُکمٌ أو حَقٌّ لِأَحَدٍ مِنَ المُسلِمینَ فَجَهِلتُهُ أو ضَعُفتُ عَنهُ ؟
قالا : معاذَ اللّهِ !
قالَ : فَمَا الَّذی کَرِهتُما مِن أمری حَتّی رَأَیتُما خِلافی ؟
قالا : خِلافُکَ عُمَرَ بنَ الخَطّابِ فِی القَسمِ ، إنَّکَ جَعَلتَ حَقَّنا فِی القَسمِ کَحَقِّ غَیرِنا ، وسَوَّیتَ بَینَنا وبَینَ مَن لا یُماثِلُنا فیما أفاءَ اللّهُ تَعالی عَلَینا بِأَسیافِنا ورِماحِنا ، وأوجَفنا عَلَیهِ بِخَیلِنا ورَجِلِنا ، وظَهَرَت عَلَیهِ دَعوَتُنا ، وأخَذناهُ قَسراً قَهراً مِمَّن لا یَرَی الإِسلامَ إلّا کَرهاً .
فَقالَ : فَأَمّا ما ذَکَرتُماهُ مِنَ الاِستِشارَهِ بِکُما ، فَوَاللّهِ ما کانَت لی فِی الوِلایَهِ رَغبَهٌ ، ولکِنَّکُم دَعَوتُمونی إلَیها وجَعَلتُمونی عَلَیها ، فَخِفتُ أن أرُدَّکُم فَتَختَلِفَ الاُمَّهُ ، فَلَمّا أفضَت إلَیَّ نَظَرتُ فی کِتابِ اللّهِ وسُنَّهِ رَسولِهِ فَأَمضَیتُ ما دَلّانی عَلَیهِ وَاتَّبَعتُهُ ، ولَم أحتَج إلی آرائِکُما فیهِ ولا رَأیِ غَیرِکُما ، ولَو وَقَعَ حُکمٌ لَیسَ فی کِتابِ اللّهِ بَیانُهُ ولا فِی السُّنَّهِ بُرهانُهُ ، وَاحتیجَ إلَی المُشاوَرَهِ فیهِ لَشاوَرتُکُما فیهِ .
وأمَّا القَسمُ وَالاُسوَهُ ، فَإِنَّ ذلِکَ أمرٌ لَم أحکُم فیهِ بادِئَ بَدءٍ ، قَد وَجَدتُ أنَا وأنتُما رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَحکُمُ بِذلِکَ ، وکِتابُ اللّهِ ناطِقٌ بِهِ ، وهُوَ الکِتابُ الَّذی لا یَأتیهِ الباطِلُ مِن بَینِ یَدَیهِ ولا مِن خَلفِهِ تَنزیلٌ مِن حَکیمٍ حَمیدٍ .
وأمّا قَولُکُما : جَعَلتَ فَیئَنا وما أفاءَتهُ سُیوفُنا ورِماحُنا سَواءً بَینَنا وبَینَ غَیرِنا ، فَقَدیماً سَبَقَ إلَی الإِسلامِ قَومٌ ونَصَروهُ بِسُیوفِهِم ورِماحِهِم فَلَم یُفَضِّلهُم رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی القَسمِ ولا آثَرَهُم بِالسَّبقِ ، وَاللّهُ سُبحانَهُ موفٍ السّابِقَ وَالمُجاهِدَ یَومَ القِیامَهِ أعمالَهُم ، ولَیسَ لَکُما وَاللّهِ عِندی ولا لِغَیرِکُما إلّا هذا ، أخَذَ اللّهُ بِقُلوبِنا وقُلوبِکُم إلَی الحَقِّ وألهَمَنا وإیّاکُمُ الصَّبرَ . ثُمَّ قالَ : رَحِمَ اللّهُ امرَأً رَأی حَقّاً فَأَعانَ عَلَیهِ ، ورَأی جَوراً فَرَدَّهُ ، وکانَ عَوناً لِلحَقِّ عَلی مَن خالَفَهُ .
قالَ شَیخُنا أبو جَعفَرٍ : وقَد رُوِیَ أنَّهُما قالا لَهُ وَقتَ البَیعَهِ : نُبایِعُکَ عَلی أنّا شُرَکاؤُکَ فی هذَا الأَمرِ . فَقالَ لَهُما : لا ، ولکِنَّکُما شَریکایَ فِی الفَیءِ ، لا أستَأثِرُ عَلَیکُما ولا عَلی عَبدٍ حَبَشِیٍّ مُجَدَّعٍ (6) بِدِرهَمٍ فَما دونَهُ ، لا أنَا ولا وَلَدایَ هذانِ ، فَإِن أبَیتُما إلّا لَفظَ الشِّرکَهِ ، فَأَنتُما عَونانِ لی عِندَ العَجزِ وَالفاقَهِ ، لا عِندَ القُوَّهِ وَالاِستِقامَهِ .
قالَ أبو جَعفَرٍ : فَاشتَرَطا ما لا یَجوزُ فی عَقدِ الأَمانَهِ ، (7) وشَرَطَ علیه السلام لَهُما ما یَجِبُ فِی الدّینِ وَالشَّریعَهِ .
قالَ : وقَد رُوِیَ أیضا أنَّ الزُّبَیرَ قالَ فی مَلَأٍ مِنَ النّاسِ : هذا جَزاؤُنا مِن عَلِیٍّ ! قُمنا لَهُ فی أمرِ عُثمانَ حَتّی قُتِلَ ، فَلَمّا بَلَغَ بِنا ما أرادَ جَعَلَ فَوقَنا مَن کُنّا فَوقَهُ . وقالَ طَلحَهُ : مَا اللَّومُ إلّا عَلَینا ، کُنّا مَعَهُ أهلَ الشّوری ثَلاثَهً فَکَرِهَهُ أحَدُنا یَعنی سَعداً وبایَعناهُ فَأَعطَیناهُ ما فی أیدینا ومَنَعَنا ما فی یَدِهِ ، فَأَصبَحنا قَد أخطَأنَا الیَومَ ما رَجَوناهُ أمسِ ، ولا نَرجو غَداً ما أخطَأنَا الیَومَ .
فَإِن قُلتَ : فَإِنَّ أبا بَکرٍ قَسَمَ بِالسَّواءِ کَما قَسَمَهُ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام ، ولَم یُنکِروا ذلِکَ کَما أنکَروهُ أیّامَ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَمَا الفَرقُ بَینَ الحالَتَینِ ؟
قُلتُ : إنَّ أبا بَکرٍ قَسَمَ مُحتَذِیا لِقَسمِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَلَمّا وَلِیَ عُمَرُ الخِلافَهَ وفَضَّلَ قَوما عَلی قَومٍ ألِفوا ذلِکَ ونَسوا تِلکَ القِسمَهَ الاُولی ، وطالَت أیّامُ عُمَرَ ، وَأُشرِبَت قُلوبُهُم حُبَّ المالِ وکَثرَهَ العَطاءِ ، وأمَّا الَّذینَ اهتَضَموا فَقَنِعوا ومَرَنوا عَلَی القَناعَهِ ، ولَم یَخطُر لِأَحَدٍ مِنَ الفَریقَینِ لَهُ أنَّ هذِهِ الحالَ تَنتَقِضُ أو تَتَغَیَّرُ بِوَجهٍ ما ، فَلَمّا وَلِیَ عُثمانُ أجرَی الأَمرَ عَلی ما کانَ عُمَرُ یَجریهِ ، فَازدادَ وُثوقُ القَومِ بِذلِکَ ، ومَن ألِفَ أمراً شَقَّ عَلَیهِ فِراقُهُ ، وتَغییرُ العادَهِ فیهِ ، فَلَمّا وَلِیَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام أرادَ أن یَرُدَّ الأَمرَ إلی ما کانَ فی أیّامِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وأبی بَکرٍ ، وقَد نُسِیَ ذلِکَ ورُفِضَ وتَخَلَّلَ بَینَ الزَّمانَینِ اثنَتانِ وعِشرونَ سَنَهً ، فَشَقَّ ذلِکَ عَلَیهِم ، وأنکَروهُ وأکبَروهُ حَتّی حَدَثَ ما حَدَثَ مِن نَقضِ البَیعَهِ ومُفارَقَهِ الطّاعَهِ ، وللّهِِ أمرٌ هُوَ بالِغُهُ . (8) .
1- .الرّوقه : الجمیل جدّا من النّاس (لسان العرب : ج 10 ص 134 «روق») .
2- .الزخرف : 78 .
3- .وتَرتَ الرجل : إذا قتلتَ له قتیلاً وأخذت له مالاً (لسان العرب : ج 5 ص 274 «وتر») .
4- .الحجرات : 13 .
5- .إشاره إلی الآیه 32 من سوره آل عمران .
6- .الجَدْع : قطع الأنف والاُذن والشفه ، وهو بالأنف أخصّ فإذا اُطلق غلب علیه (النهایه : ج 1 ص 246 «جدع») .
7- .کذا فی المصدر : والصحیح : «الإمامه».
8- .شرح نهج البلاغه : ج 7 ص 36 ؛ بحار الأنوار : ج 32 ص 16 ح 7 وراجع نهج البلاغه : الخطبه 205 والمعیار والموازنه : ص 109 والأمالی للطوسی : ص 727 ح 1530 .
فصل دوم : اصلاحات علوی
2 / 1 فریاد عدالت و پژواک آن
فصل دوم : اصلاحات علوی2 / 1فریاد عدالت و پژواک آن8547.امام علی علیه السلام :شرح نهج البلاغه به نقل از ابوجعفر اسکافی : [ امام علی علیه السلام ] در دومین روز بیعت خود که روز شنبه نوزدهم ذی حجّه بود ، بر منبر رفت ، خدا را حمد کرد و ستایش نمود و بر محمّد ، درود فرستاد . آن گاه ، نعمت های خداوند را بر مسلمانان ، برشمرد . سپس از دنیا یاد کرد و مردم را به بی رغبتی در آن دعوت کرد و از آخرت ، یاد کرد و مردم را بدان ، ترغیب نمود . آن گاه فرمود :
«پس از حمد و ستایش خداوند ؛ به درستی که چون پیامبر خدا قبض روح شد ، مردم ، ابوبکر را به خلافت رساندند . پس از آن ، ابوبکر ، عمر را به خلافت برگزید . عمر هم به روش ابوبکر ، عمل کرد . آن گاه ، خلافت را در شورای شش نفره قرار داد و نتیجه امر، به حکومت عثمان، منتهی شد و از او کارهایی سر زد که نزد شما ناپسند و پسندیده بود ، تا این که محاصره و کشته شد . سپس با رغبت نزد من آمدید و از من خواستید که رهبری شما را بپذیرم . همانا من هم مردی از شمایم که سود و زیانم، مانند شماست و خداوند ، میان شما و اهل قبله دری را گشود . فتنه ها مانند پاره های شبِ تاریک ، روآورده است و بار حکومت را جز مردی استقامت پیشه ، بینا و آگاه از زیر و بم حکومت ، برنتابد . من شما را بر روش پیامبرتان وا می دارم و آنچه را بدان مأمورم ، در میان شما به اجرا می گذارم ، اگر پا به پایم استقامت ورزید و از خداوند ، مدد باید جُست .
آگاه باشید که جایگاه من نسبت به پیامبر خدا پس از مرگش ، مانند جایگاه من در زمان حیات اوست . پس بر آنچه بدان امر می شوید ، پایبند باشید و از آنچه از آن نهی می شوید ، خودداری ورزید . در هیچ کاری شتاب مکنید ، تا آن را برایتان روشن سازم . به درستی که ما را در آنچه نمی پسندید ، دلیل و توجیهی است .
آگاه باشید که خداوند ، از فراز آسمان و عرش ، آگاه است که حکومت بر امّت محمّد صلی الله علیه و آله را خوش نمی داشتم تا این که رأی شما بر این امر ، متفق شد ؛ چرا که از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود : هر زمامداری که حکومتِ پس از مرا بر عهده گیرد ، او را بر صراط ، نگه دارند . فرشتگان ، پرونده اش را بگشایند . اگر عدالت پیشه بود ، خداوند او را بر پایه عدلش نجات دهد ، و اگر ستمگر باشد ، صراط ، او را چنان بلرزاند که مفصل هایش از هم بگسلد . سپس سرنگون به آتش افکنده شود . و صورتش داغ شود . امّا اینک که رأی شما بر حکومتِ من متعلّق شد ، مجالی برای کناره گیری نیست» .
آن گاه ، به راست و چپ ، رو گردانْد و گفت :
«آگاه باشید! مبادا فردا مردانی از شما که در لذت های دنیا غرقه گشتند،بُستان ها برگرفتند، نهرها جاری ساختند، بر اسبان چالاک سوار شدند و کنیزکان زیبا روی بر گرفتند که بر آنان ، ننگ و عار شد وقتی که آنان را از آنچه در آن غوطه ور شدند ، باز داشتم و به حقوقی که می شناسند ، بازشان گرداندم ، از من خُرده گیرند و مپسندند و بگویند : پسر ابوطالب ، ما را از حقوق خویش ، محروم ساخت .
آگاه باشید! هریک از مهاجران و انصار از صحابیان پیامبر خدا که به دلیل همراهی پیامبر خدا ، برای خویش به فضیلت و برتری باور دارد ، [ بداند] که فضیلت روشن فردا نزد خداست و پاداش و اجر او بر خداوند است ، و هرکس دعوت خداوند و پیامبرش را پاسخ گوید و آیین ما را تصدیق کند و در دین ما داخل گردد و به قبله ما روی آورد ، از حقوق و حدود اسلام ، برخوردار می شود .
شما بندگان خداوندید و ثروت ، از آنِ خداست و میان شما به مساوات تقسیم گردد . هیچ کس را بر دیگری برتری نیست ، و پارسایان را فردا نزد خداوند ، نیکوترین پاداش و برترین ثواب است . خداوند ، دنیا را پاداش و ثوابِ پارسایان ، قرار نداده است ، و آنچه نزد خداوند است ، برای نیکان ، بهتر باشد .
فردا ، به خواست خداوند ، پگاهان نزد ما آیید تا ثروتی را که نزد ماست ، میان شما تقسیم کنم . هیچ مسلمان آزادی ، از حضورْ خودداری نورزد ، تازی و غیر تازی ، ثروتمند یا مستمند . این بود سخنِ من . از خداوند ، برای خود و شما طلب آمرزش می کنم» .
سپس از منبر فرود آمد .
[ ابن ابی الحدید گوید :] استاد ما ابوجعفر گفت : این ، نخستین سخنی بود که برخی را خوش نیامد و کینه به دل گرفتند و تقسیم برابرِ ثروت ها را نپسندیدند .
چون فردا شد ، علی علیه السلام آمد و مردم نیز برای گرفتن سهم ، حضور یافتند . آن گاه به دیواندار خود ، عبید اللّه بن ابی رافع فرمود : «از مهاجران ، شروع کن و آنها را فراخوان و به هریک ، سه دینار واگذار . آن گاه انصار را فراخوان و چنین کن و سپس ، تمام حاضران ، از عرب و عجم را دعوت کن و سهمشان را عطا نما» .
سهل بن حُنَیف گفت : ای امیرمؤمنان! این مرد ، دیروزْ بنده من بود و امروز او را آزاد کردم . فرمود : «به او نیز مانند تو سهم می دهیم» و به هریک ، سه دینار واگذارْد و هیچ کس را بر دیگری برتری نداد . از [ پذیرش ]چنین تقسیمی طلحه ، زبیر ، عبد اللّه بن عمر ، سعید بن عاص ، مروان بن حکم و مردانی از قریش و دیگر قبیله ها خودداری ورزیدند .
ابوجعفر گوید : عبید اللّه بن ابی رافع ، از عبداللّه بن زبیر شنید که به پدرش و طلحه و مروان و سعید می گفت : مقصود علی از سخنان دیروزش بر ما پنهان نمانْد . سعید بن عاص ، در حالی که به زید بن ثابت رو کرده بود ، گفت : به در می گویم تا دیوار بشنود! آن گاه عبید اللّه بن ابی رافع ، به سعید و عبداللّه بن زبیر گفت : خداوند ، در کتابش فرمود : «لیکن ، بیشترِ شما حقیقت را خوش نداشتید» .
آن گاه ، عبید اللّه بن ابی رافع ، جریان را به علی علیه السلام خبر داد . فرمود : «به خدا سوگند ، اگر زنده و سالم باشم ، آنان را بر راه روشن وا دارم . خداوند ، فرزند عاص را بکُشد! او از سخنان دیروز من دانست که مقصودم او و یاران اوست ؛ کسانی که در زمره هلاک شدگان جای گرفته اند» .
[ ابو جعفر] گوید : همچنان که مردم ، پس از پگاه ، در مسجد بودند ، طلحه و زبیر وارد شدند و در گوشه ای به دور از علی علیه السلام نشستند . آن گاه ، مروان ، سعید و ابن زبیر آمدند و نزد آن دو نشستند . سپس گروهی از قریش به آنان پیوستند . اینان ، ساعتی با نجوا سخن گفتند .
پس از آن ، ولید بن عقبه برخاست و نزد علی علیه السلام آمد و گفت : ای ابوالحسن! تو نزدیکان ما را کُشته ای . امّا من ، پدرم را در جنگ بدر ، اسیر کُشتی و برادرم را در جریان یوم الدار ، درمانده ساختی . امّا سعید ؛ پدرش را در جنگ بدر کُشتی ، با این که پهلوان قریش بود . امّا مروان ؛ پدرش را پیش عثمان هنگامی که عثمان او را به جمع خود خواند ، خوار کردی ، با آن که ما برادران و همتایان تو از فرزندان عبد مناف هستیم . ما امروز به این شرط با تو بیعت می کنیم که از اموالی که از زمان عثمان نزد ماست ، صرف نظر کنی و قاتلان عثمان را به قتل رسانی . همانا اگر از تو بیمناک شویم ، تو را رها کرده ، به شامیان بپیوندیم .
آن گاه ، علی علیه السلام فرمود : «امّا این که گفتید نزدیکان شما را کشته ام ، حق با شما چنین کرد ؛ و امّا این که از اموال شما صرف نظر کنم ، پس بر من روا نیست که از حقوق خداوند نسبت به شما و دیگران ، صرف نظر کنم ؛ و امّا کشتن قاتلان عثمان ، اگر امروز بر من لازم بود ، دیروز این کار را می کردم . امّا شما این حق را بر من دارید که اگر هراسی دارید ، شما را امان دهم ، و اگر من از شما ترسیدم ، شما را تبعید کنم» .
ولید نزد یارانش برگشت و با آنان صحبت کرد . آن گاه به قصد اظهار دشمنی و گسترش مخالفت ، پراکنده شدند . وقتی دشمنی آنان روشن شد ، عمّار یاسر به یارانش گفت : حرکت کنید تا به سوی این چند تن از برادرانتان رویم ؛ چرا که مخالفت و طعن آنان را برپیشوایشان شنیدیم . به درستی که ستمگران ، میان آنان و زبیر و چپ دستِ سرکش ، یعنی طلحه ، رخنه کرده اند .
ابو هیثم ، عمّار ، ابو ایّوب ، سهل بن حنیف و گروهی دیگر برخاستند و بر علی علیه السلام وارد شدند و گفتند : ای امیرمؤمنان! در کارت اندیشه کن و این گروه از قریش را سرزنش نما ؛ چرا که پیمانت را شکستند و با تو خُلفِ وعده کردند و ما را پنهانی به کنارگذاردن تو فراخواندند که خداوند ، تو را در راهت موفّق بدارد . سبب ، آن است که آنان ، پیشوا را خوش ندارند . آن گاه که تو میان تازیان و غیر تازیان ، به مساوات رفتار کردی ، روی برتافتند و با دشمن تو به رایزنی پرداختند و او را بزرگ شمردند و برای ایجاد تفرقه میان مسلمانان و الفت میان گمراهان ، خونخواهی عثمان را بر زبان راندند . هرچه نظر توست!
علی علیه السلام از خانه بیرون آمد و بر منبر رفت ، در حالی که پیراهنی بدون گریبان بر تن داشت و شَمَدی قَطَری (1) بر خود پیچیده بود ، شمشیر به کمر داشت و بر کمانی تکیه کرده بود . آن گاه فرمود : «ما خداوند را می ستاییم ؛ همو که پروردگار ما ، خدای ما ، سرپرست ما و نعمت دهنده ماست ؛ او که نعمت های آشکار و پنهانش را از روی منّت و بدون نیرو و توان ما ارزانی داشت ، تا ما را بیازماید که سپاسگزاریم یا کفران می کنیم ، که هرکس سپاس گزارد ، بر او افزاید ، و هرکس ناسپاسی ورزد ، کیفرش دهد . [ از این رو ، ]برترینِ مردمان نزد خداوند از جهت منزلت ، ونزدیک ترینِ آنان از جهتِ وسیله ، مطیع ترینِ آنان نسبت به فرمان های او ، پایبندترینِ آنها نسبت به طاعت او ، و پیروترینِ آنها نسبت به سنّتِ فرستاده او ، و زنده کننده ترینِ آنان نسبت به قرآن است .
کسی نزد ما فضیلتی ندارد ، جز به پیروی از خداوند و پیامبر . این کتاب خدا در میان ماست وعهد و سیره پیامبر خدا ، در میان ماست . از این حقیقت ، جز نادانِ روگردان از حق و انکارکننده ، بی خبر نیست . خداوند فرموده است : «ای مردم! ما شما را از مرد و زنی آفریدیم ، و شما را ملّت ملّت و قبیله قبیله گردانیدیم تا نسبت به یکدیگر ، شناسایی متقابل حاصل کنید . در حقیقت ، ارجمندترینِ شما نزد خداوند ، پرهیزگارترینِ شماست» .
آن گاه با صدای بلند فریاد زد : «اطاعت کنید خدا و رسول را . پس اگر روی گردانید ، به درستی که خداوند ، کافران را دوست نمی دارد» . (2)
سپس فرمود : «ای گروه مهاجر و انصار! آیا با اسلام آوردن خود ، بر خدا و رسولش منّت می گذارید؟ بلکه خداوند ، بر شما منّت می گذارد که شما را به ایمان هدایت کرد ، اگر راستگو باشید» (3) .
آن گاه فرمود : «من ابو الحسن هستم!» (این جمله را به هنگام خشم ، بر زبان می آورد) . سپس فرمود : «آگاه باشید! این دنیایی که آن را آرزو می کنید و بدان رغبت دارید و شما را خشنود می سازد و به خشم می آورد ، خانه شما و جایگاهی که برایش آفریده شده اید ، نیست . پس شما را فریب ندهد و شما را از آن ، برحذر داشتم . اتمام نعمت های خداوند را بر خود ، با استقامت در انجام دادن طاعت هایش و فروتنی در برابر فرمان های او که بلند باد ستایش او درخواست کنید .
در این ثروت ها ، کسی را بر کسی امتیازی نیست . اینها ثروت خداوندی است که از قسمت کردن آن ، فارغ شد و شما بندگان مسلمان خدایید ، و این کتاب خداوند است که بدان اعتراف کردیم و در برابرش تسلیم شدیم،و عهد پیامبر ما در میان است . هر آن که بدان راضی نیست ، به هر کجا می خواهد ، روکند . به درستی که بر عمل کننده به طاعت خداوندی و حکم کننده به دستورات او ، بیمی نیست».
آن گاه از منبر پایین آمد و دو رکعت نماز گزارد . سپس عمّار یاسر و عبدالرحمان بن حسل قرشی را به سوی طلحه و زبیر که در گوشه دیگری از مسجد بودند ، فرستاد . آن دو نزد طلحه و زبیر رفتند و آنها را فراخواندند . آنان نیز برخاستند و در کنار علی علیه السلام نشستند .
علی علیه السلام به آنان فرمود : «شما را به خداوند سوگند ، مگر نه این بود که با رغبت برای بیعت ، نزد من آمدید و مرا به بیعت فرا خواندید ، در حالی که من از آن ، اکراه داشتم؟» .
گفتند : بلی .
فرمود : «[ مگر نه این که] بدون فشار و جبر ، بیعتِ خود را به من وا گذاردید و عهدتان را به من سپردید؟» .
گفتند : بلی .
فرمود : «پس چه چیزی شما را به این کارها واداشته است؟» .
گفتند : با تو بیعت کردیم ، بدان شرط که کارها را بدون نظر ما به انجام نرسانی و درباره آنها تصمیم نگیری و با ما در تمامی امور،مشورت کنی و خودسرانه بر ما حکم نرانی. فضیلت و برتری ما بر دیگران ، بر تو معلوم است . [ پس چگونه] اموال را تقسیم می کنی و در کارها تصمیم می گیری و آنها را بدون مشورت و آگاهی ما به اجرا می گذاری؟
علی علیه السلام فرمود : «کمی ایراد گرفتید و امور بسیاری را وا نهادید . از خداوند ، طلب آمرزش کنید . خداوند ، بر شما می بخشاید . به من بگویید آیا شما را از حقّ واجبی باز داشتم و بدان وسیله بر شما ستم کردم؟» .
گفتند : پناه بر خدا!
فرمود : «آیا از این ثروت ها چیزی برای خودم برگزیدم؟» .
گفتند : پناه بر خدا!
فرمود : «آیا نسبت به حقوق یکی از مسلمانان ، یا دستوری [ از دین] ، اتّفاقی افتاده که من بی خبرم یا در آن ناتوانم؟» .
گفتند : پناه بر خدا!
فرمود : «پس از کدام کارِ من ناخشنودید که تصمیم به مخالفت با من گرفتید؟» .
گفتند : تو در تقسیم اموال ، بر خلاف شیوه عمربن خطّاب ، رفتار کردی ، سهم ما را مانند سهمِ دیگران قرار دادی و میان ما و آنان که مانند ما نیستند ، مساوات برقرار کردی ؛ در غنایمی که خداوند ، در سایه شمشیرهای ما و نیزه های ما ارزانی داشت و سواره و پیاده ، بر آن دست یافتیم و دعوت ما در آن ، غالب شد و آن را با فشار و جبر ، از کسانی که جز با زور تسلیم نمی شدند ، بازگرفتیم .
علی علیه السلام فرمود : «امّا آنچه درباره رایزنی با شما بر زبان راندید ، به خداوند سوگند که مرا در زمامداری میلی نبود . شما مرا بدان فراخواندید و بر آن ، گماردید . از آن ترسیدم که شما را رد کنم و امّت ، اختلاف کنند . پس آن زمان که حکومت بر من روی آورد ، در کتاب خدا و سنّت پیامبرش نظر کردم و آنچه مرا بدان راهنمایی کردند ، انجام دادم و از آن ، پیروی نمودم و مرا حاجتی به رأی شما و دیگران نبود . [ بلی ،] اگر واقعه ای اتّفاق افتد که بیانش در کتاب خدا و دلیلش در سنّت نباشد و به رایزنی نیاز داشته باشد ، با شما مشورت خواهم کرد .
و امّا درباره تقسیم [ ثروت ها] و تقسیم مساوی ، به درستی که این ، چیزی نیست که ابتدائا در آن حکم رانده باشم ؛ بلکه من و شما دیدیم که پیامبر خدا چنین می کرد و کتاب خداوند که باطل ، از پیش و پس به آن راه نمی یابد و فرستاده شده از سوی دانای ستوده است ، بدان گویاست .
و امّا این سخن شما که غنایم شمشیرها و نیزه را میان شما و دیگران ، به طور مساوی قسمت کردم ، در گذشته نیز گروهی سبقتِ در اسلام داشتند و آن را با شمشیرها و پیکان هایشان یاری رساندند ؛ ولی پیامبر خدا ، آنان را در تقسیم ، برتری نداد و به علّت سبقت در ایمان ، امتیاز نداد . البته خداوندِ سبحان ، اجر پیشتازان و مجاهدان را در روز قیامت ، ادا خواهد کرد . به خدا سوگند ، شما و دیگران ، جز این ، چیزی نزد من ندارید . خداوند ، دل های ما و شما را به حق هدایت گرداند و به ما و شما صبر و پایداری الهام کند!» .
سپس فرمود : «خدای بیامرزد کسی که حقّی را ببیند و آن را کمک کند ، و ستمی را ببیند و آن را طرد سازد ، و یاورِ حقیقت ، در برابرِ حق ستیزان باشد» .
[ ابن ابی الحدید می گوید : ] استاد ما ابوجعفر گوید : گزارش شده که طلحه و زبیر ، به هنگام بیعت گفتند : ما با این شرط با تو بیعت می کنیم که شریک تو در حکومت باشیم ، و امام علی علیه السلام در پاسخ آنان فرمود : «خیر ؛ ولی شما در غنیمت شریک من هستید . هیچ کس را بر شما و یا بر یک برده حبشیِ بینی بریده ، به یک درهم و کم تر ، ترجیح ندهم . نه من چنین کنم و نه این دو فرزندم . اگر بر واژه مشارکت اصرار دارید ، شما یاوران من به هنگام ناتوانی و نیاز هستید ، نه به هنگام توانمندی و پایداری» .
ابوجعفر گوید : آنان شرایطی گذاشتند که در عقد امامت ، (4) روا نیست ، و او شرایطی گذاشت که در دین و شریعت ، واجب است . گزارش شده که زبیر ، در میان جمعیت ، بانگ زد : این است پاداش ما از علی! در قضیه عثمان ، به نفع او به پا خاستیم تا عثمان کشته شد . وقتی با کمک ما به مقصودش رسید ، زیردستان ما را بالادست ما قرار داد .
و طلحه گفت : سرزنش ، سزاوار ماست . شورای سه نفره ای بودیم که یکی از ما ، یعنی سعد ، مخالفت ورزید و ما دو تن با او بیعت کردیم . آنچه ما در اختیار داشتیم ، به او بخشیدیم و آنچه او در دست داشت ، از ما دریغ کرد . امروز ، امیدهای دیروز را بر باد رفته می بینیم و بر خطای امروز ، به فردا امید نبندیم .
[ ابن ابی الحدید گوید :] اگر بگویی که «ابوبکر نیز مانند امیر مؤمنان به مساوات تقسیم کرد و کسی بر او خُرده نگرفت ، چنان که در ایّام امیر مؤمنان خُرده گرفتند ، چه تفاوتی میان دو زمان است؟» ،
گویم : ابوبکر ، به پیروی از تقسیم های پیامبر خدا اموال را به مساوات ، قسمت کرد و آن گاه که عمر به خلافت رسید و گروهی را به گروهی ترجیح داد ، بدین امر ، خوگرفته، رفتار گذشته را از یاد بردند و دوران حکومت عمر به درازا کشید ، مال دوستی و بخشش های بسیار ، دل های آنان را سیراب کرد و طبقه ستمدیدگان ، قناعت پیشه کردند و بر آن ، خوگرفتند و برای هیچ یک از دو طبقه ، گمان نمی رفت که این وضعیت ، شکسته شود یا به گونه ای تغییر کند ؛ و هنگامی که عثمان به حکومت رسید ، کارها را طبق شیوه عمر ، سامان داد . از این رو ، عادت مردم به این شیوه حکومتی ، بیشتر شد و آن کس که با امری مأنوس شود ، ترک آن و تغییر عادت ، برایش دشوار است .
پس هنگامی که امیرمؤمنان به حکومت رسید ، خواست تا رفتار حکومتی را به سان زمان پیامبر خدا و ابوبکر بازگرداند ؛ رفتاری که مدّت ها بر کنار افتاده بود و به فراموشی سپرده شده بود و 22 سال از آن می گذشت . از این رو ، این امر ، بر مردمْ گران آمد . آن را انکار کرده ، بزرگ شمردند ، تا این که حادثه های بیعت شکستن و سرپیچی پیش آمد ؛ و خداوند را مقدّراتی است که آنها را به انجام رسانَد .
.
1- .پارچه ای پنبه ای و لطیف که از سرزمین قطر (میان قطیف و عمان) می آوردند (ر . ک : تاج العروس : «قطر») .
2- .اشاره به آیه 32 سوره آل عمران .
3- .اشاره به آیه 17 سوره حجرات .
4- .در مصدر حدیث (شرح نهج البلاغه)، «امانت» آمده ؛ لیکن صحیح، همان است که در متن آورده شده است .
ص: 542
. .
ص: 543
. .
ص: 544
. .
ص: 545
. .
ص: 546
. .
ص: 547
. .
ص: 548
. .
ص: 549
. .
ص: 550
. .
ص: 551
. .
ص: 552
. .
ص: 553
. .
ص: 554
. .
ص: 555
. .
ص: 556
8548.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی أوَّلِ خُطبَهٍ خَطَبَها بَعدَ بَیعَهِ النّاسِ لَهُ عَلَی الأَمرِ ، وذلِکَ بَعدَ قَتلِ عُثمانَ : أمّا بَعدُ ، فَلا یُرعِیَنَّ مُرعٍ إلّا عَلی نَفسِهِ ، شُغِلَ عَنِ الجَنَّهِ مَنِ النّارُ أمامَهُ ، ساعٍ مُجتَهِدٌ ، وطالِبٌ یَرجو ، ومُقَصَّرٌ فِی النّارِ ، ثلاثَهٌ ، وَاثنانِ : مَلَکٌ طارَ بِجَناحَیهِ ، ونَبِیٌّ أخَذَ اللّهُ بِضَبعَیهِ ، (1) لا سادِسٌ .
هَلَکَ مَنِ ادَّعی ، ورَدِیَ مَنِ اقتَحَمَ . الیَمینُ وَالشِّمالُ مَضَلَّهٌ ، وَالوُسطَی الجادَّهُ ، مَنهَجٌ عَلَیهِ باقِی (2) الکِتابِ وَالسُّنَّهِ وآثارِ النُّبُوَّهِ .
إنَّ اللّهَ تَعالی داوی هذِهِ الاُمَّهَ بِدَواءَینِ : السَّوطِ وَالسَّیفِ ، لا هَوادَهَ عِندَ الإِمامِ ، فَاستَتِروا بِبُیوتِکُم ، وأصلِحوا فیما بَینَکُم ، وَالتَّوبَهُ مِن وَرائِکُم ، مَن أبدی صَفحَتَهُ لِلحَقِّ هَلَکَ .
قَد کانَت اُمورٌ لَم تَکونوا عِندی فیها مَعذورینَ ، أما إنّی لَو أشاءُ أن أقولَ لَقُلتُ ، عَفَا اللّهُ عَمّا سَلَفَ ، سَبَقَ الرَّجُلانِ ، وقامَ الثّالِثُ کَالغُرابِ هِمَّتُهُ بَطنُهُ ، وَیلَهُ لَو قُصَّ جَناحاهُ وقُطِعَ رأسُهُ لَکانَ خَیرا لَهُ .
اُنظُروا فَإِن أنکَرتُم فَأَنکِروا ، وإن عَرَفتُم فَبادِروا ، حَقٌّ وباطِلٌ ولِکُلٍّ أهلٌ ، ولَئِن أمِرَ (3) الباطِلُ لَقَدیما فَعَلَ ، ولَئِن قَلَّ الحَقُّ فَلَرُبَّما ولَعَلَّ ، ولَقَلَّ ما أدبَرَ شَیءٌ فَأَقبَلَ ، ولَئِن رَجَعَت إلَیکُم نُفوسُکُم إنَّکُم لَسُعَداءُ ، وإنّی لَأَخشی أن تَکونوا فی فَترَهٍ ، وما عَلَیَّ إلّا الِاجتِهادُ .
ألا إنَّ أبرارَ عِترَتی وأطایِبَ اُرومَتی ، أحلَمُ النّاسِ صِغارا ، وأعلَمُ النّاسِ کِبارا ، ألا وإنّا أهلُ بَیتٍ مِن عِلمِ اللّهِ عَلِمنا ، وبِحُکمِ اللّهِ حَکَمنا ، وبِقَولٍ صادِقٍ أخَذنا ، فَإِن تَتَبَّعوا آثارَنا تَهتَدوا بِبَصائِرِنا ، وإن لَم تَفعَلوا یُهلِککُم اللّهُ بِأَیدینا ، مَعَنا رایَهُ الحَقِّ ، مَن تَبِعَها لَحِقَ ، ومَن تَأَخَّرَ عَنها غَرِقَ ، ألا وبِنا تُدرَکُ تِرَهُ (4) کُلِّ مُؤمِنٍ ، وبِنا تُخلَعُ رِبقَهُ الذُّلِّ مِن أعناقِکُم ، وبِنا فُتِحَ لا بِکُم ، وبِنا یُختَمُ لا بِکُم . (5) .
1- .الضَّبْع : وسط العَضُد . وقیل : هو ما تحت الإبط (النهایه : ج 3 ص 73 «ضبع») .
2- .فی هامش المصدر : فی «م» و هامش «ش» : «ما فی» وهو الصحیح.
3- .أمِرَ الشیء : کَثُر وتمّ (لسان العرب : ج 4 ص 31 «أمر») .
4- .التِّرَهُ : الثأر (مجمع البحرین : ج 3 ص 1903 «وتر») .
5- .الإرشاد : ج 1 ص 239 ، نثر الدرّ : ج 1 ص 270 ؛ البیان والتبیین : ج 2 ص 50 کلّها عن أبی عبیده ، العقد الفرید : ج 3 ص 119 وفی الثلاثه الأخیره روی المقطع الأخیر من قوله «ألا إنّ أبرار عترتی ...» عن الإمام الصادق عنه علیهما السلام ، عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 236 وفیه صدره إلی «ما أدبر شیء فأقبل» وکلّها نحوه .
ص: 557
8549.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام در نخستین سخنرانی اش پس از بیعتِ مردم و کشته شدن عثمان : پس از حمد و سپاس خداوند ؛ [ بدانید! ]هیچ کس جز خود را مراقبت نکند ، آن که دوزخ در پیش چشمانش باشد ، از بهشت ، بازداشته شده [ و به دوزخ بیندیشد] . [ آدمیان ]سه دسته اند : کوشای تلاشگر ، جوینده امیدوار ، و تقصیرکاری که در آتش است . دو گروه دیگر نیز وجود دارند : فرشتگانی که با دو بال پرواز می کنند ، وپیامبری که خداوند ، زیربغل هایش را گرفته است . گروه ششمی نیست .
تباه شد آن که ادّعا کرد ، و پست شد آن که فرو غلتید . راست و چپ ، گمراهی است و میانه ، همان راه [درست ]است ؛ این راهِ روشنی است که کتاب و سنّت و آثار نبوّت بر آن است . (1)
خداوند ، دردهای این امّت را با دو دارو ، درمان کرده است : تازیانه و شمشیر . نرمش و مدارا نزد امام نباشد ، (2) در خانه هایتان پنهان شوید و امورتان را اصلاح کنید . توبه (و بازگشت) ، پشت سر شماست . آن که برای ستیزه با حق رخ نماید ، هلاک گردد .
حوادثی گذشت که از نگاه من ، معذور نیستید . اگر می خواستم بر زبان آورم، گفته بودم. خداوند، از گذشته ها بگذرد . آن دو نفر رفتند ، سومی به پا خاست ، مانند کلاغی که همّتش شکمش است . وای بر او! اگر بال هایش کوتاه می شد و سرش قطع می شد ، برایش بهتر بود .
بنگرید . اگر نمی شناسید ، انکار کنید و اگر می شناسید ، سبقت گیرید . حقّ و باطلی است و هر کدام را طرفدارانی . اگر باطل بسیار گردد ، در گذشته نیز چنین شده است و اگر حق ، اندک است ، شاید [ روزی قدرت یابد] . امّا کم است آنچه روگردانده ، روآورد . اگر به خود باز گردید ، نیک بخت خواهید بود . من از آن می هراسم که در سستی به سر ببرید و بر من ، جز تلاش وکوشش ، چیزی نیست .
آگاه باشید! نیکانِ خاندان من و پاکیزگان تبارِ من ، در کوچکی ، بردبارترینِ مردم و در بزرگی ، داناترین آنان اند . آگاه باشید! ما خاندانی هستیم که از دانش الهی ، علم آموختیم و به فرمان او حکم می رانیم و به سخنِ راست پایبندیم . اگر از ما پیروی کنید ، با بینایی ما راه یابید ، و اگر چنین نکنید ، خداوند ، شما را با دستان ما نابود سازد . بیرق حق به همراه ماست . آن که در پی آن آید ، [ به ما ]رسد و آن که از آن بازمانَد ، نابود گردد .
آگاه باشید! به واسطه ما نقص و کاستی مؤمنان ، جبران شود و به سبب ما گردنبند خواری از گردن های شما کنار رود . [ هدایت] با ما آغاز شود و نه شما ، و با ما ختم شود نه شما . .
1- .ترجمه این قسمت بر اساس نسخه ای است که به نظر مؤلف ، صحیح تر است .
2- .روشن است که منظور امام علیه السلام ، شرایط خاص و ویژه است ، چرا که سخنان دیگر امام در برخورد با مردم و سیره عملی آن حضرت ، بر این گواهی می دهد . (م)
ص: 558
8550.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کَلامِهِ لَمّا بویِعَ فِی المَدینَهِ : ذِمَّتی بِما أقولُ رَهینَهٌ ، وأنَا بِهِ زَعیمٌ ، إنَّ مَن صَرَّحَت لَهُ العِبَرُ عَمّا بَینَ یَدَیهِ مِنَ المَثُلاتِ ، حَجَزَتهُ التَّقوی عَن تَقَحُّمِ الشُّبُهاتِ ، ألا وإنَّ بَلِیَّتَکُم قَد عادَت کَهَیئَتِها یَومَ بَعَثَ اللّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله ، وَالَّذی بَعَثَهُ بِالحَقِّ لَتُبَلبَلُنَّ بَلبَلَهً ، ولَتُغَربَلُنَّ غَربَلَهً ، ولَتُساطُنَّ (1) سَوطَ القِدرِ ، حَتّی یَعودَ أسفَلُکُم أعلاکُم ، وأعلاکُم أسفَلَکُم ، ولَیَسبِقَنَّ سابِقونَ کانوا قَصَّروا ، ولَیُقَصِّرَنَّ سَبّاقونَ کانوا سَبَقوا .
وَاللّهِ ما کَتَمتُ وَشمَهً ، (2) ولا کَذَبتُ کِذبَهً ، ولَقَد نُبِّئتُ بِهذَا المَقامِ وهذَا الیَومِ . ألا وإنَّ الخَطایا خَیلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَیها أهلُها ، وخُلِعَت لُجُمُها ، فَتَقَحَّمَت بِهِم فِی النّارِ . ألا وإنَّ التَّقوی مَطایا ذُلُلٌ ، حُمِلَ عَلَیها أهلُها ، واُعطوا أزِمَّتَها ، فَأَورَدَتهُمُ الجَنَّهَ . حَقٌّ وباطِلٌ ، ولِکُلٍّ أهلٌ ، فَلَئِن أمِرَ الباطِلُ لَقَدیما فَعَلَ ، ولَئِنَ قَلَّ الحَقُّ فَلَرُبَّما ولَعَلَّ ، ولَقَلَّما أدبَرَ شَیءٌ فَأَقبَلَ ! (3) .
1- .ساطَ الشیء سوطا : خاضَه وخلَطه وأکثرَ ذلک . وخصّ بعضهم به القِدر إذا خُلِط ما فیها (لسان العرب : ج 7 ص325 «سوط»).
2- .أی کلمه (النهایه : ج 5 ص 189 «وشم») .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 16 ، الکافی : ج 8 ص 67 ح 23 عن علیّ بن رئاب ویعقوب السرّاج عن الإمام الصادق عنه علیهما السلام نحوه .
ص: 559
8551.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام از سخنرانی اش در مدینه به هنگامی که با او بیعت شد : آنچه می گویم ، بر عهده می گیرم و خود ، بدان ضامنم . آن که از عقوبت های مقابل دیدگانش عبرت گیرد ، تقوا او را از فرو افتادن در شبهه ها نگه دارد .
بدانید که آزمون شما مانند روزی که خداوند ، پیامبرش را برانگیخت ، بازگشته است . سوگند به کسی که او را به حق برانگیخت ، به هم در خواهید آمیخت و غربال می شوید و زیر و رو خواهید شد ، مانند آنچه در دیگ ، بالا و پایین رود ، تا این که پایینی ها رو آیند و بالایی ها پایین روند ؛ گروهی که واپس مانده اند ، پیش برانند و آنان که پیش افتاده بودند ، واپس مانند .
به خدا سوگند ، سخنی را نپوشاندم و دروغی بر زبان نراندم . از این موقعیت و چنین روزی آگاهم کرده اند . هان ، ای مردم! خطاکاری ها چون اسبان چموش اند که خطاکاران ، بر آن سوار شده و عنان گشاده اند تا سوار خود را به آتش درافکنند .
هان ای مردم! پرهیزگاری ، مرکب هایی است رام که پرهیزگاران،بر آن سوار شده،لِگام آن را به دست گرفته اند، که آنان را به بهشت می رساند . حقّ و باطلی هست و هریک را طرفدارانی . اگر باطل فزونی یابد ، در گذشته نیز چنین شده است و اگر حق ، اندک شود ، شاید [ روزی قدرت یابد] ؛ ولی کم است آنچه رو گردانده ، رو آورد . 1 .
ص: 560
8552.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کَلامٍ لَهُ بَعدَما بویِعَ بِالخِلافَهِ ، وقَد قالَ لَهُ قَومٌ مِنَ الصَّحابَهِ : لَو عاقَبتَ قَوما مِمَّن أجلَبَ عَلی عُثمانَ ؟ : یا إخوَتاه ! إنّی لَستُ أجهَلُ ما تَعلَمونَ ، ولکِن کَیفَ لی بِقُوَّهٍ وَالقَومُ المُجلَبونَ (1) عَلی حَدِّ شَوکَتِهِم ، یَملِکونَنا ولا نَملِکُهُم ؟ ! وهاهُم هؤُلاءِ قَد ثارَت مَعَهُم عِبدانُکُم ، وَالتَفَّت إلَیهِم أعرابُکُم ، وهُم خِلالَکُم یَسومونَکُم ما شاؤوا . وهل تَرَونَ مَوضِعا لِقُدرَهٍ عَلی شَیءٍ تُریدونَهُ ؟ ! إنَّ هذَا الأَمرَ أمرُ جاهِلِیَّهٍ . وإنَّ لِهؤُلاءِ القَومِ مادَّهً . إنَّ النّاسَ مِن هذَا الأَمرِ إذا حُرِّکَ عَلی أمورٍ : فِرقَهٌ تَری ما تَرَونَ ، وفِرقَهٌ تَری ما لا تَرَونَ ، وفِرقَهٌ لا تَری هذا ولا ذاکَ ، فَاصبِروا حَتّی یَهدَأَ النّاسُ ، وتَقَعَ القُلوبُ مَواقِعَها ، وتُؤخَذَ الحُقوقُ مُسمَحَهً ، فَاهدَؤوا عَنّی ، وَانظُروا ماذا یَأتیکُم بِهِ أمری ، ولا تَفعَلوا فَعلَهً تُضَعضِعُ قُوَّهً ، وتُسقِطُ مُنَّهً ، وتورِثُ وَهنا وذِلَّهً . وسَاُمسِکُ الأَمرَ مَا استَمسَکَ . وإذا لَم أجِد بُدًّا فَآخِرُ الدَّواءِ الکَیُّ . (2) .
1- .یقال : أجلَبوا علیه ؛ إذا تجمّعوا وتألّبوا (النهایه : ج 1 ص 282 «جلب») .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 168 ؛ تاریخ الطبری : ج 4 ص 437 ، معالم الفتن : ج 1 ص 499 .
ص: 561
8553.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام پس از آن که با او بیعت شد و گروهی از صحابیان به وی گفتند : چه شود آنان را که بر عثمان شوریدند ، کیفر دهی؟ : برادران! چنین نیست که آنچه را شما می دانید ، ندانم ؛ امّا نیروی من کجاست؟ گروه شورشگر با این ساز و برگ و توانمندی ، بر ما مسلّط می شوند و ما بر آنان ، سلطه نمی یابیم .
اینان کسانی هستند که بردگان شما با آنها به پا خاسته اند و بادیه نشینانِ شما به آنان پیوسته اند . آنان ، در میان شما به سر می برند و هر گونه که بخواهند شما را می آزارند . آیا بر آنچه می خواهید ، قدرتی سراغ دارید؟ این کار ، کاری است جاهلی ، و برای شورشگران نیز یاران و مددکارانی هست . مردم نسبت به این کار اگر اتّفاق افتد ، چند دسته اند : گروهی مانند شما باور دارند ، و گروهی بدانچه شما باور دارید ، اعتقادی ندارند ، و گروه سومی ، نه این عقیده را دارند و نه آن را . پس شکیبایی کنید تا مردم ، آرام گیرند و دل ها در جای خود قرار گیرد و حق ها به آسانی گرفته شود . مرا آسوده گذارید و منتظر فرمان من باشید . کاری مکنید که قدرت و توان را سُست کند یا ضعفی به جای گذارد و یا خواری و سستی به بار آورد ؛ و به زودی مهار کار را به چنگ خواهم گرفت ، تا آن جا که نگهداشتنی باشد ، و اگر چاره ای نداشتم ، پس آخرین درمان ، داغ نهادن است . .
ص: 562
2 / 2عَزلُ عُمّالِ عُثمانَ8556.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :عَزَلَ عَلِیٌّ عُمّالَ عُثمانَ عَنِ البُلدانِ خَلا أبی موسَی الأَشعَرِیِّ ، کَلَّمَهُ فیهِ الأَشتَرُ فَأَقَرَّهُ . (1)8557.عنه صلی الله علیه و آله ( لِعَدِیِّ بنِ حاتِمِ طیّئٍ ) الاختصاص :اِجتَمَعَ النّاسُ عَلَیهِ جَمیعا ، فَقالوا لَهُ : اُکتُب یا أمیرَ المُؤمِنینَ إلی مَن خالَفَکَ بِوِلایَتِهِ ثُمَّ اعزِلهُ ، فَقالَ : المَکرُ وَالخَدیعَهُ وَالغَدرُ فِی النّارِ . (2)8558.عنه صلی الله علیه و آله :الأمالی للطوسی عن سُحَیم :لَمّا بویِعَ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام ، بَلَغَهُ أنَّ مُعاوِیَهَ قَد تَوَقَّفَ عَن إظهارِ البَیعَهِ لَهُ ، وقالَ : إن أقَرَّنی عَلَی الشامِ وأعمالِیَ الَّتی وَلّانیها عُثمانُ بایَعتُهُ ، فَجاءَ المُغیرَهُ إلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام فَقالَ لَهُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنَّ مُعاوِیَهَ مَن قَد عَرَفتَ ، وقَد وَلّاهُ الشَّامَ مَن قَد کانَ قَبلَکَ ، فَوَلِّهِ أنتَ کَیما تَتَّسِقَ عُرَی الاُمورِ ، ثُمَّ اعزِلهُ إن بَدا لَکَ .
فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : أ تَضمَنُ لی عُمُری یا مُغیرَهُ فیما بَینَ تَولِیَتِهِ إلی خَلعِهِ ؟
قالَ : لا .
قالَ : لا یَسأَ لُنِی اللّهُ عَزّ وجَلَّ عَن تَولِیَتِهِ عَلی رَجُلَینِ مِنَ المُسلِمینَ لَیلَهً سَوداءَ أبَدا «وَ مَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا» (3) لکِن أبعَثُ إلَیهِ وأدعوهُ إلی ما فی یَدی مِنَ الحَقِّ ، فَإِن أجابَ فَرَجُلٌ مِنَ المُسلِمینَ لَهُ ما لَهُم وعَلَیهِ ما عَلَیهِم ، وإن أبی حاکَمتُهُ إلَی اللّهِ .
فَوَلَّی المُغیرَهُ وهُوَ یَقولُ : فَحاکِمهُ إذَن ، وأنشَأَ یَقولُ :
نَصَحتُ عَلِیّا فِی ابنِ حَربٍ نَصیحَهً
فَرَدَّ فمَا مِنّی لَهُ (4) الدَّهرُ ثانِیَه ولَم یَقبَلِ النُّصحَ الَّذی جِئتُهُ بِهِ
وکانَت لَهُ تِلکَ النَّصیحَهُ کافِیَه وقالوا لَهُ ما أخلَصَ النُّصحَ کُلَّهُ
فَقُلتُ لَهُ إنَّ النَّصیحَهَ غالِیَه (5) .
1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 179 .
2- .الاختصاص : ص 150 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 105 .
3- .الکهف : 51 .
4- .المَنی : القَدَر ، مناه اللّه یمنیه : قدّره (لسان العرب : ج 15 ص 292 «منی») .
5- .الأمالی للطوسی : ص 87 ح 133 ، بشاره المصطفی : ص 263 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 195 نحوه ولیس فیه الشعر وراجع مروج الذهب : ج 2 ص 382 والاستیعاب : ج 4 ص 9 الرقم 2512 والفتوح : ج 2 ص 446 .
ص: 563
2 / 2 کنار نهادن کارگزاران عثمان
2 / 2کنار نهادن کارگزاران عثمان8561.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :علی علیه السلام ، کارگزاران عثمان را از شهرها بر کنار کرد ، بجز ابو موسی اشعری را که مالک اشتر ، درباره اش صحبت کرد و وی را بر جای گذارْد .8555.الکافی :الاختصاص :مردم نزد علی علیه السلام گرد آمدند و به وی گفتند : برای مخالفانت فرمان حکمرانی صادر کن ، آن گاه ، آنان را کنار گذار . علی علیه السلام فرمود : «مکر و نیرنگ و خیانت ، در آتش اند» .8556.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الأمالی ، طوسی به نقل از سُحَیم : هنگامی که با امیرمؤمنان ، علی بن ابی طالب علیه السلام بیعت شد ، به وی خبر رسید که معاویه ، از بیعت با امام ، خودداری کرده و گفته است : اگر مرا بر حکومت شام و مسئولیت هایی که عثمان بر آنها گماشت ، بازگمارَد ، با وی بیعت کنم .
پس از این ، مغیره نزد امیرمؤمنان آمد و گفت : ای امیرمؤمنان! معاویه را به نیکی می شناسی و حاکمِ پیش از تو او را بر حکومت شام ، گمارده است . تو هم او را بر آن کار بگمار تا رشته کارها از هم نگسلد . سپس اگر عقیده ات تغییر کرد ، او را کنار بگذار .
امیرمؤمنان فرمود : «ای مغیره! آیا در فاصله نصب و عزل او ، حیات مرا تضمین می کنی؟» .
گفت : نه .
فرمود : «آیا خداوند عز و جل ، هیچ گاه از من نپرسد که چگونه او را بر دو مرد مسلمان در شبی تاریک گماردی؟ «و هیچ گاه گم راهان را یاور نگیرم» ؛ لیکن به سوی او می فرستم و او را به آنچه از حق نزد من است ، فرا می خوانم . اگر اجابت کرد ، او یکی از مسلمانان است که حقوق و وظایفی مانند دیگران دارد ، و اگر امتناع ورزید ، به خدا شکایت برم» .
مغیره بازگشت ، در حالی که می گفت : اینک از او [ به خدا] شکایت کن ، و چنین سرود :
علی را درباره فرزند حرب ، نصیحت کردم
او نصیحت را رد کرد . و دیگر روزگار ، بدو رو نکند . خیرخواهی ام را نپذیرفت
با آن که این نصیحت ، برایش کافی بود . دیگران برایش خیرخواهی کامل و بی آلایش کردند
و من گفتم : این خیرخواهی ، بسیار گران است .
.
ص: 564
8557.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به عدیّ پسر حاتم طایی ) تاریخ الطبری عن ابن عبّاس :دَعانی عُثمانُ فَاستَعمَلَنی عَلَی الحَجِّ ، فَخَرَجتُ إلی مَکَّهَ فَأَقَمتُ لِلنّاسِ الحَجَّ ، وقَرأَتُ عَلَیهِم کِتابَ عُثمانَ إلَیهِم ، ثُمَّ قَدِمتُ المَدینَهَ وقَد بویِعَ لِعَلِیٍّ ، فَأَتَیتُهُ فی دارِهِ فَوَجَدتُ المُغیرَهَ بنَ شُعبَهَ مُستَخلِیا بِهِ ، فَحَبَسَنی حَتّی خَرَجَ مِن عِندِهِ ، فَقُلتُ : ماذا قالَ لَکَ هذا ؟
فَقالَ : قالَ لی قَبلَ مَرَّتِهِ هذِهِ : أرسِل إلی عَبدِ اللّهِ بنِ عامِرٍ وإلی مُعاوِیَهَ وإلی عُمّالِ عُثمانَ بِعُهودِهِم تُقِرَّهُم عَلی أعمالِهِم ویُبایِعونَ لَکَ النّاسَ ، فَإِنَّهُم یُهَدِّئونَ البِلادَ ویُسَکِّنونَ النّاسَ ، فَأَبَیتُ ذلِکَ عَلَیهِ یَومَئِذٍ وقُلتُ : وَاللّهِ لَو کانَ ساعَهٌ مِن نَهارٍ لَاجتَهَدتُ فیها رَأیی ، ولا وَلَّیتُ هؤُلاءِ ولا مِثلُهُم یُوَلَّی . (1)
قالَ : ثُمَّ انصَرَفَ مِن عِندی وأنَا أعرِفُ فیهِ أنَّهُ یَری أنّی مُخطِئٌ ، ثُمَّ عادَ إلَی الآنَ فَقالَ : إنّی أشَرتُ عَلَیکَ أوَّلَ مَرَّهٍ بِالَّذی أشَرتُ عَلَیکَ وخالَفتَنی فیهِ ، ثُمَّ رَأَیتُ بَعدَ ذلِکَ رَأیا ، وأنَا أری أن تَصنَعَ الَّذی رَأَیتَ فَتَنزِعَهُم وتَستَعینَ بِمَن تَثِقُ بِهِ ، فَقَد کَفَی اللّهُ ، وهُم أهوَنُ شَوکَهً مِمّا کانَ .
قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَقُلتُ لِعَلِیٍّ : أمَّا المَرَّهُ الاُولی فَقَد نَصَحَکَ ، وأمَّا المَرَّهُ الآخِرَهُ فَقَد غَشَّکَ .
قالَ لَهُ عَلِیٌّ : ولِمَ نَصَحَنی ؟
قالَ ابنُ عَبّاسٍ : لأَِنَّکَ تَعلَمُ أنَّ مُعاوِیَهَ وأصحابَهُ أهلُ دُنیا فَمَتی تُثبِتُهُم لا یُبالوا بِمَن وَلِیَ هذَا الأَمرَ ، ومَتی تَعزِلُهُم یَقولوا : أخَذَ هذَا الأَمرَ بِغَیرِ شوری وهُوَ قَتَلَ صاحِبَنا ، ویُؤَلِّبونَ عَلَیکَ فَیَنتَقِضُ عَلَیکَ أهلُ الشّامِ وأهلُ العِراقِ ، مَعَ أنّی لا آمَنُ طَلحَهَ وَالزُّبَیرَ أن یَکُرّا عَلَیکَ .
فَقالَ عَلِیٌّ : أمّا ما ذَکَرتَ مِن إقرارِهِم ، فَوَاللّهِ ما أشُکُّ أنَّ ذلِکَ خَیرٌ فی عاجِلِ الدُّنیا لِاءِصلاحِها ، وأمَّا الَّذی یَلزَمُنی مِنَ الحَقِّ وَالمَعرِفَهِ بِعُمّالِ عُثمانَ فَوَاللّهِ لا اُوَلّی مِنهُم أحَدا أبَدا ، فَإِن أقبَلوا فَذلِکَ خَیرٌ لَهُم ، وإن أدبَروا بَذَلتُ لَهُمُ السَّیفَ .
قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَأَطِعنی وَادخُل دارَکَ وَالحَق بِمالِکَ بِیَنبُعَ (2) وأغلِق بابَکَ عَلَیکَ ، فَإِنَّ العَرَبَ تَجولُ جَولَهً وتَضطَرِبُ ولا تَجِدُ غَیرَکَ ، فَإِنَّکَ وَاللّهِ لَئِن نَهَضتَ مَعَ هؤُلاءِ الیَومَ لَیُحَمِّلَنَّکَ النّاسُ دَمَ عُثمانَ غَدا .
فَأَبی عَلِیٌّ ، فَقالَ لِابنِ عَبّاسٍ : سِر إلَی الشّامِ فَقَد وَلَّیتُکَها .
فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : ما هذا بِرَأیٍ ، مُعاوِیَهُ رَجُلٌ مِن بَنی اُمَیَّهَ وهُوَ ابنُ عَمِّ عُثمانَ وعامِلُهُ عَلَی الشّامِ ، ولَستُ آمَنُ أن یَضرِبَ عُنُقی لِعُثمانَ أو أدنی ما هُوَ صانِعٌ أن یَحبِسَنی فَیَتَحَکَّمَ عَلَیَّ .
فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : ولِمَ ؟
قالَ : لِقَرابَهٍ ما بَینی وبَینَکَ ، وإنَّ کُلَّ ما حُمِلَ عَلَیکَ حُمِل عَلَیَّ ، ولکِنِ اکتُب إلی مُعاوِیَهَ فَمُنَّهُ وعِدهُ .
فَأَبی عَلِیٌّ وقالَ : وَاللّهِ لا کانَ هذا أبَدا . (3) .
1- .وفی الکامل فی التاریخ : «فأبیت علیه ذلک وقلت : لا اُداهن فی دینی ، ولا اُعطی الدنیّه فی أمری» .
2- .یَنْبُع : بلیده بالقرب من المدینه ، بها عیون وحضر وحصن (تقویم البلدان : ص 89) .
3- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 439 وراجع مروج الذهب : ج 2 ص 364 والکامل فی التاریخ : ج 2 ص 306 والبدایه والنهایه : ج 7 ص 229 .
ص: 565
8558.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری به نقل از ابن عبّاس : عثمان ، مرا فراخواند و بر امور حج گمارد . من هم به سوی مکّه روان شدم و حج را برای مردم به پا داشتم و نامه عثمان به مردم را بر آنها خواندم . سپس به مدینه بازگشتم ، در حالی که با علی علیه السلام بیعت شده بود . به خانه اش آمدم . دیدم مغیره بن شعبه ، با او خلوت کرده است . مرا [ بر در ]نگه داشت تا مغیره بیرون رفت . آن گاه گفتم : مغیره چه می گفت؟
فرمود : «پیش از این نزد من آمد و گفت که : برای عبد اللّه بن عامر ، معاویه و کارگزاران عثمان ، نامه بفرست و آنان را بر مسئولیت های گذشته شان ، باز گمار تا برایت از مردم بیعت بگیرند ؛ زیرا آنان شهرها و مردم را آرام می کنند . آن روز به وی جواب رد دادم و گفتم : به خدا سوگند ، اگر یک ساعت از روز برایم باقی باشد ، برای اِعمالِ نظر خویش ، تلاش کنم و اینان و مانند آنها را به حکومت نگمارم» . (1)
سپس فرمود : «مغیره از نزد من بازگشت و می دانم که معتقد بود که من ، بر خطایم . تا این که این دفعه برگشت و گفت : من در دفعه گذشته برایت خیرخواهی کردم و تو مخالفت ورزیدی . اینک نظری دیگر برایم پیدا شد و آن این است که به نظر خود عمل کنی و آنها را عزل کنی و از شخصیت های مورد اطمینان ، کمک بگیری . و یاری خدا تو را بسنده است . آنان ، از گذشته ناتوان تر شده اند» .
ابن عبّاس می گوید به علی علیه السلام گفتم که : در مرتبه نخست ، خیرخواهی کرد و در مرتبه دوم ، خیانت ورزید .
علی علیه السلام به ابن عبّاس فرمود: «چگونه خیرخواهی کرد؟».
ابن عبّاس گفت : تو می دانی که معاویه و یارانش دنیا مَدارند . اگر آنان را باز گماری ، باکی ندارند چه کسی حکومت را به دست گرفته است ، و اگر آنان را عزل کنی ، خواهند گفت : حکومت را بدون مشورت ، به دست گرفته و رئیس ما را به قتل رسانده است و مردم را بر تو بشورانند. آن گاه ، شامیان و عراقیان ، بر ضدّ تو به پا خیزند ، با این که از طلحه و زبیر مطمئن نیستم که به تو حمله ورزند .
علی علیه السلام فرمود : «این که گفتی آنان را بازگمارم ، به خدا سوگند ، تردیدی ندارم که این امر ، برای اصلاح زندگی زودگذر دنیا مفید است ؛ ولی آنچه از حق برعهده من است و با شناختی که از کارگزاران عثمان دارم ، سوگند به خداوند که هیچ یک از آنان را هیچ وقت به حکومت نگمارم . اگر بدین امر تن دادند ، برایشان بهتر است و اگر پشت کردند ، شمشیر به رویشان خواهم کشید» .
ابن عبّاس گفت : گفته مرا بپذیر و در خانه ات بنشین و سراغ اموالت در منطقه یَنبُع (2) برو و در را به روی خود ببند ؛ چرا که تازیان ، جنبشی کنند و سپس پراکنده شوند و جز خود را نخواهی یافت . به خداوند سوگند ، اگر امروز با اینان به پاخیزی ، فردا خونخواهی عثمان را به تو تحمیل کنند .
علی علیه السلام امتناع ورزید و به ابن عبّاس فرمود : «به سوی شام حرکت کن . تو را فرماندار آن سامان کردم» .
ابن عبّاس گفت : این رأیی درست نیست . معاویه ، مردی از بنی امیّه است و پسر عموی عثمان و کارگزار او در منطقه شام ، و من در امان نیستم از این که برای خونخواهی عثمان ، گردنم را بزند یا کم ترین کاری که با من بکند ، [ این که] مرا زندانی کند و هر گونه خواهد ، با من رفتار نماید .
علی علیه السلام به وی فرمود : «چرا؟» .
ابن عبّاس گفت : به سبب خویشاوندی ای که میان من و تو وجود دارد . هر چه بر تو بار شود ، بر من نیز بار خواهد شد ؛ لیکن نامه ای برای معاویه بفرست ، بر او منّت گذار و به وی ، وعده ده .
علی علیه السلام امتناع ورزید و گفت : «به خدا سوگند ، هرگز چنین نخواهد شد» . .
1- .در کتاب الکامل فی التاریخ چنین آمده است : «از پیشنهاد مغیره امتناع ورزیدم و گفتم : در دینم سازش نکنم و تن به خواری در کارم ندهم» .
2- .شهرکی نزدیک مدینه که چشمه ها و بستان ها دارد .
ص: 566
. .
ص: 567
. .
ص: 568
8559.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شرح نهج البلاغه عن المدائنی فی ذِکرِ مَجلِسٍ حَضَرَ فیهِ ابنُ عَبّاسٍ ومُعاوِیَهُ : فَقالَ المُغیرَهُ بنُ شُعبَهَ : أما وَاللّهِ لَقَد أشَرتُ عَلی عَلِیٍّ بِالنَّصیحَهِ فَآثَرَ رَأیَهُ ، وَمضی عَلی غُلَوائِهِ ، فَکانَتِ العاقِبَهُ عَلَیهِ لا لَهُ ، وإنّی لَأَحسَبُ أنَّ خَلقَهُ یَقتَدونَ بِمَنهَجِهِ .
فَقالَ ابنُ عبَّاسٍ : کانَ وَاللّهِ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام أعلَمَ بِوُجوهِ الرَّأیِ ، ومَعاقِدِ الحَزِم ، وتَصریفِ الاُمورِ ، مِن أن یَقبَلَ مَشورَتَکَ فیما نَهَی اللّهُ عَنهُ ، وعَنَّفَ عَلَیهِ ، قالَ سُبحانَهُ : «لَا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْأَخِرِ یُوَآدُّونَ مَنْ حَآدَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ...» ، (1) ولَقَد وَقَّفَکَ عَلی ذِکرٍ مُبینٍ ، وآیَهٍ مَتلُوَّهٍ ؛ قَولُهُ تَعالی : «وَ مَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا» . (2)
وهَل کانَ یَسوغُ لَهُ أن یُحَکِّمَ فی دِماءِ المُسلِمینَ وفَیءِ المُؤمِنینَ ، مَن لَیسَ بِمَأمونٍ عِندَهُ ، ولا مَوثوقٍ بِهِ فی نَفسِهِ ؟ هَیهاتَ هَیهاتَ ! هُوَ أعلَمُ بِفَرضِ اللّهِ وسُنَّهِ رَسولِهِ أن یُبطِنَ خِلافَ ما یُظهِرَ إلّا لِلتَّقِیَّهِ ، ولاتَ حینَ تَقِیَّهٍ ! مَعَ وُضوحِ الحَقِّ ، وثُبوتِ الجَنانِ ، وکَثرَهِ الأَنصارِ ، یَمضی کَالسَّیفِ المُصلِتِ فی أمرِ اللّهِ ، مُؤثِرا لِطاعَهِ ربِّهِ ، وَالتَّقوی عَلی آراءِ أهلِ الدُّنیا . (3) .
1- .المجادله : 22 .
2- .الکهف : 51 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 301 ؛ بحار الأنوار : ج 42 ص 170 .
ص: 569
8560.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شرح نهج البلاغه به نقل از مدائنی در گزارش جلسه ای که در آن ، ابن عبّاس و معاویه ، حضور داشتند : مغیره بن شعبه گفت : آگاه باشید! سوگند به خداوند که برای علی علیه السلام ، خیرخواهی کردم و او رأی خود را ترجیح داد و به زیاده روی اش ادامه داد . از این رو ، فرجام امور ، به ضرر وی شد نه به سود او ، و من ، گمان برم که مردمانش از روش او پیروی کنند .
ابن عبّاس گفت : به خدا سوگند ، امیرمؤمنان ، به آرای گوناگون و خاستگاه دوراندیشی و گرداندن امور ، داناتر از آن بود که رایزنی تو را در آنچه خداوند از آن نهی کرده و آن را نکوهش ، بپذیرد . «نمی یابی گروهی را که به خداوند و روز واپسین ، ایمان آورند ، با کسانی که با خدا و رسولش دشمنی کنند ، دوستی پیشه سازند» و او تو را بر تذکری روشن و آیه ای تلاوت شده آگاه ساخت ؛ این سخن خداوند که : «گم راهان را یاور نگیرم» .
آیا برایش جایز بود بر اموال عمومی و خون مسلمانان ، افرادی را بگمارد که نزد او امین و مورد اعتماد نبودند؟ هرگز ، هرگز! او به واجبات الهی و سنّت پیامبر خدا داناتر است که خلاف آنچه اظهار می دارد ، در دل داشته باشد ، مگر برای تقیّه ؛ ولی با روشنی حق ، پایداری دل ها و فراوانی یاور ، مجالی برای تقیّه نیست . مانند شمشیر بیرون آمده از نیام ، در راه اجرای فرمان خدا به پیش می رود و طاعت پروردگار و پروای او را بر رأی دنیامداران ، ترجیح می دهد . .
ص: 570
2 / 3اِستِردادُ أموالِ بَیتِ المالِ8563.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام مِن کَلامٍ لَهُ فیما رَدَّهُ عَلَی المُسلِمینَ مِن قَطائِعِ عُثمانَ : وَاللّهِ لَو وَجَدتُهُ قَد تُزُوِّجَ بِهِ النِّساءُ ، ومُلِکَ بِهِ الإِماءُ ؛ لَرَدَدتُهُ ، فَإِنَّ فِی العَدلِ سَعَهً ، ومَن ضاقَ عَلَیهِ العَدلُ فَالجَورُ عَلَیهِ أضیَقُ . (1)8564.عنه علیه السلام :شرح نهج البلاغه :هذِهِ الخُطبَهُ ذَکَرَهَا الکَلبِیُّ مَروِیَّهً مَرفوعَهً إلی أبی صالحٍ عَنِ ابنِ عَبّاسٍ أنَّ عَلِیّا علیه السلام خَطَبَ فِی الیَومِ الثّانی مِن بَیعَتِهِ بِالمَدینَهِ ، فَقالَ :
ألا إنَّ کُلَّ قَطیعَهٍ أقطَعَها عُثمانُ ، وکُلَّ مالٍ أعطاهُ مِن مالِ اللّهِ ، فَهُوَ مَردودٌ فی بَیتِ المالِ ، فَإِنَّ الحَقَّ القَدیمَ لا یُبطِلُهُ شَیءٌ ، ولَو وَجَدتُهُ وقَد تُزُوِّجَ بِهِ النِّساءُ ، وفُرِّقَ فِی البُلدانِ ، لَرَدَدتُهُ إلی حالِهِ ؛ فَإِنَّ فِی العَدلِ سَعَهً ، ومَن ضاقَ عَنهُ الحَقُّ فَالجَورُ عَلَیهِ أضیَقُ .
وتَفسیرُ هذَا الکَلامِ أنَّ الوالِیَ إذا ضاقَت عَلَیهِ تَدبیراتُ اُمورِهِ فِی العَدلِ ، فَهِیَ فِی الجَورِ أضیَقُ عَلَیهِ ؛ لِأَنَّ الجائِرَ فی مَظَنَّهِ أن یُمنَعَ ویُصَدَّ عَن جَورِهِ .
قالَ الکَلبِیُّ : ثُمَّ أمَرَ علیه السلام بِکُلِّ سِلاحٍ وُجِدَ لِعُثمانَ فی دارِهِ مِمّا تَقَوّی بِهِ عَلَی المُسلِمینَ فَقُبِضَ ، وأمَرَ بِقَبضِ نَجائِبَ کانَت فی دارِهِ مِن إبِلِ الصَّدَقَهِ فَقُبِضَت ، وأمَرَ بِقَبضِ سَیفِهِ ودِرعِهِ ، وأمَرَ ألّا یُعرَضَ لِسِلاحٍ وُجِدَ لَهُ لم یُقاتِل بِهِ المُسلِمونَ ، وبِالکَفِّ عَن جَمیعِ أموالِهِ الَّتی وُجِدَت فی دارِهِ وفی غَیرِ دارِهِ ، وأمَرَ أن تُرتَجَعَ الأَموالُ الَّتی أجازَ بِها عُثمانُ حَیثُ اُصیبَت أو اُصیبَ أصحابُها .
فَبَلَغَ ذلِکَ عَمرَو بنَ العاصِ ، وکانَ بِأَیلَهَ مِن أرضِ الشّامِ ، أتاها حَیثُ وَثَبَ النّاسُ عَلی عُثمانَ فَنَزَلَها ، فَکَتَبَ إلی مُعاوِیَهَ : ما کُنتَ صانِعا فَاصنَع ، إذ قَشَرَکَ ابنُ أبی طالِبٍ مِن کُلِّ مالٍ تَملِکُهُ کَما تُقشَرُ عَنِ العَصا لِحاها . (2) .
1- .نهج البلاغه : الخطبه 15 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 110 ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 396 ، شرح الأخبار : ج 1 ص 373 ح 316 کلاهما نحوه .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 269 .
ص: 571
2 / 3 بازگرداندن ثروت های عمومی
2 / 3بازگرداندن ثروت های عمومی8562.الاختصاص :امام علی علیه السلام از سخنان او درباره بازگرداندن زمین هایی که عثمان به تیول بنی امیه درآورده بود ، به مسلمانان : به خداوند سوگند ، اگر هر تیولی را بیابم که با آن ، زنان به تزویج درآمده و کنیزکان خریداری شده باشند ، آن را بازخواهم گرداند . به درستی که در عدالت ، گشایش است و آن که عدالت بر او تنگ باشد ، ستم بر او تنگ تر خواهد بود .8563.امام صادق علیه السلام :شرح نهج البلاغه این سخنرانی را کلبی به صورت روایتی مرفوع ، به ابو صالح نسبت داده و او از ابن عبّاس نقل کرده است : علی علیه السلام ، در دومین روز بیعت خود ، در مدینه سخنرانی کرد و فرمود :
«هان ، ای مردم! هر زمینی که عثمان در تیول کسی درآورده ، و هر ثروتی از ثروت های خدا که بخشیده است ، به بیت المال ، باز خواهد گشت ؛ چرا که حقوق دیرین راچیزی باطل نسازد . اگر این ثروت ها را بیابم که با آن ، زنان به تزویج درآمده ، و [ یا] در شهرها پراکنده شده اند ، هر آینه ، آن را به جای نخستین بازگردانم ؛ چرا که در عدالت ، گشایش است ؛ و آن که عدالت بر او تنگ باشد ، ستم بر او تنگ تر خواهد بود» .
تفسیر این سخن ، چنین است : اگر برای کارگزار ، اداره امور بر پایه عدل ، دشوار باشد ، در ستم ، دشوارتر خواهد بود ؛ چرا که ستمگر ، در مظانّ آن است که از ستم ، منع و باز داشته شود .
کلبی گوید : [ علی علیه السلام ] سپس فرمان داد تا تمام سلاح هایی که در خانه عثمان بود و از آن علیه مسلمانان استفاده می شد ، گردآوری شود و فرمان داد تا ثروت های ویژه ای که از شترهای زکات در خانه او بود ، گردآوری کنند . نیز فرمان داد شمشیر و سپرش ضبط گردد و فرمان داد متعرّض اسلحه هایی که با آنها با مسلمانان نبرد نگردد ، نشوند ؛ چنان که از ضبط ثروت های او در خانه اش و جاهای دیگر ، خودداری گردد . نیز فرمان داد ثروت هایی که عثمان واگذار کرده ، هرجا و نزد هرکس یافت شد ، برگردانده شود .
خبر این رفتار ، به عمرو بن عاص رسید . او در سرزمین اَیله از منطقه شام بود و به هنگام هجوم مردم بر عثمان ، وارد این سرزمین شده بود . [ از آن جا] به معاویه نامه نوشت : هرچه می خواهی ، انجام بده . فرزند ابوطالب ، تو را از ثروت هایت جدا کرد ، آن گونه که پوست عصا را از آن جدا کنند .
.
ص: 572
2 / 4تَعَذُّرُ بَعضِ الإِصلاحاتِ8566.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لَو قَدِ استَوَت قَدَمایَ مِن هذِهِ المَداحِضِ لَغَیَّرتُ أشیاءَ . (1)8567.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الکافی عن سُلَیم بن قیس :خَطَبَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام فَحَمِدَ اللّهَ وأثنی عَلَیهِ ، ثُمَّ صَلّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ قالَ : ألا إنَّ أخوَفَ ما أخافُ عَلَیکُم خَلَّتانِ : اِتِّباعُ الهَوی ، وطولُ الأَمَلِ . أمَّا اتِّباعُ الهَوی : فَیَصُدُّ عَنِ الحَقِّ ، وأمّا طولُ الأَمَلِ : فَیُنسِی الآخِرَهَ ، ألا إنَّ الدُّنیا قَد تَرَحَّلَت مُدبِرَهً ، وإنَّ الآخِرَهَ قَد تَرَحَّلَت مُقبِلَهً ، ولِکُلِّ واحِدَهٍ بَنونَ ، فَکونوا مِن أبناءِ الآخِرَهِ ، ولا تَکونوا مِن أبناءِ الدُّنیا . فَإِنَّ الیَومَ عَمَلٌ ولا حِسابٌ ، وإنَّ غَدا حِسابٌ ولا عَمَلٌ.
وإنَّما بَدءُ وُقوعِ الفِتَنِ مِن أهواءٍ تُتَّبَعُ وأحکامٌ تُبتَدَعُ ، یُخالَفُ فیها حُکمُ اللّهِ ، یَتَوَلّی فیها رِجالٌ رِجالاً ، ألا إنَّ الحَقَّ لَو خَلَصَ لَم یَکُنِ اختِلافٌ ، ولَو أنَّ الباطِلَ خَلَصَ لَم یُخفَ عَلی ذی حِجیً . لکِنَّهُ یُؤخَذُ مِن هذا ضِغثٌ (2) ومِن هذا ضِغثٌ فَیَمزَجانِ فَیُجَلَّلانِ مَعا ، فَهُنالِکَ یَستَولِی الشَّیطانُ عَلی أولِیائِهِ ، ونَجَا الَّذینَ سَبَقَت لَهُم مِنَ اللّهِ الحُسنی .
إنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : کَیفَ أنتُم إذا لَبَسَتکُم فِتنَهٌ یَربو فیهَا الصَّغیرُ ، ویَهرَمُ فیهَا الکَبیرُ ، یَجرِی النّاسُ عَلَیها ویَتَّخِذونَها سُنَّهً ، فَإِذا غُیِّرَ مِنها شَیءٌ قیلَ : قَد غُیِّرَتِ السُّنَّهُ ، وقَد أتَی النّاسَ مُنکَرا ! ثُمَّ تَشتَدُّ البَلِیَّهُ وتُسبَی الذُّرِّیَّهُ ، وتَدُقُّهُمُ الفِتنَهُ کَما تَدُقُّ النّارُ الحَطَبَ ، وکَما تَدُقُّ الرَّحا بِثِفالِها ، (3) ویَتَفَقَّهونَ لِغَیرِ اللّهِ ، ویَتَعَلَّمونَ لِغَیرِ العَمَلِ ، ویَطلُبونَ الدُّنیا بِأَعمالِ الآخِرَهِ .
ثُمَّ أقبَلَ بِوَجهِهِ وحَولَهُ ناسٌ مِن أهلِ بَیتِهِ وخاصَّتِهِ وشیعَتِهِ ، فَقالَ : قَد عَمِلَتِ الوُلاهُ قَبلی أعمالاً خالَفوا فیها رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مُتَعَمِّدینَ لِخِلافِهِ ، ناقِضینَ لِعَهدِهِ ، مُغَیِّرینَ لِسُنَّتِهِ ، ولَو حَمَلتُ النّاسَ عَلی تَرکِها وحَوَّلتُها إلی مَواضِعِها ، وإلی ما کانَت فی عَهدِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، لَتَفَرَّقَ عَنّی جُندی حَتّی أبقی وَحدی ، أو قَلیلٌ مِن شیعَتِیَ الَّذینَ عَرَفوا فَضلی وفَرضَ إمامَتی مِن کِتابِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ وسُنَّهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله .
أ رَأَیتُم لَو أمَرتُ بِمَقامِ إبراهیمَ علیه السلام فَرَدَدتُهُ إلی المَوضِعِ الَّذی وَضَعَهُ فیهِ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ورَدَدتُ فَدَکَ إلی وَرَثَهِ فاطِمَهَ علیها السلام ، ورَدَدتُ صاعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَما کانَ ، وأمضَیتُ قَطائِعَ أقطَعَها رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لأَِقوامٍ لَم تُمضَ لَهُم ولَم تُنفَذ ، ورَدَدتُ دارَ جَعفَرٍ إلی وَرَثَتِهِ وهَدَمتُها مِنَ المَسجِدِ ، ورَدَدتُ قَضایا مِنَ الجَورِ قُضِیَ بِها ، ونَزَعتُ نِساءً تَحتَ رِجالٍ بِغَیرِ حَقٍّ فَرَدَدتُهُنَّ إلی أزواجِهِنِّ ، وَاستَقبَلتُ بِهِنَّ الحُکمَ فِی الفُروجِ وَالأَحکامِ ، وسَبَیتُ ذَرارِیَّ بَنی تَغلِبَ ، ورَدَدتُ ما قُسِمَ مِن أرضِ خَیبَرَ ، ومَحَوتُ دَواوینَ العَطایا ، وأعطَیتُ کَما کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُعطی بِالسَّوِیَّهِ ، ولَم أجعَلها دَولَهً بَینَ الأَغنِیاءِ وألقَیتُ المَساحَهَ ، وسَوَّیتُ بَینَ المَناکِحِ ، وأنفَذتُ خُمُسَ الرَّسولِ کَما أنزَلَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ وفَرَضَهُ ، ورَدَدتُ مَسجِدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إلی ما کانَ عَلَیهِ ، وسَدَدتُ ما فُتِحَ فیهِ مِنَ الأَبوابِ ، وفَتَحتُ ما سُدَّ مِنهُ ، وحَرَّمتُ المَسحَ عَلَی الخُفَّینِ ، وحَدَدتُ عَلَی النَّبیذِ ، وأمَرتُ بِإِحلالِ المُتعَتَینِ ، وأمَرتُ بِالتَّکبیرِ عَلَی الجَنائِزِ خَمسَ تَکبیراتٍ ، وألزَمتُ النّاسَ الجَهرَ بِبِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، وأخرَجتُ مَن اُدخِلَ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی مَسجِدِهِ مِمّنَ کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أخرَجَهُ ، وأدخَلتُ مَن اُخرِجَ بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِمَّن کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أدخَلَهُ ، وحَمَلتُ النّاسَ عَلی حُکمِ القُرآنِ وعَلَی الطَّلاقِ عَلَی السُّنَّهِ ، وأخَذتُ الصَّدَقاتِ عَلی أصنافِها وحُدودِها ، ورَدَدتُ الوُضوءَ وَالغُسلَ وَالصَّلاهَ إلی مَواقیتِها وشَرائِعِها ومَواضِعِها ، ورَدَدتُ أهلَ نَجرانَ إلی مَواضِعِهِم ، ورَدَدتُ سَبایا فارِسَ وسائِرِ الاُمَمِ إلی کِتابِ اللّهِ وسُنَّهِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ، إذا لَتَفَرَّقوا عَنّی .
وَاللّهِ لَقَد أمَرتُ النّاسَ أن لا یَجتَمِعوا فی شَهرِ رَمَضانَ إلّا فی فَریضَهٍ ، وأعلَمتُهُم أنَّ اجتِماعَهُم فِی النَّوافِلِ بِدعَهٌ ، فَتَنادی بَعضُ أهلِ عَسکری مِمَّن یُقاتِلُ مَعی : یا أهلَ الإِسلامِ ، غُیِّرَت سُنَّهُ عُمَرَ ، یَنهانا عَنِ الصَّلاهِ فی شَهرِ رَمَضانَ تَطَوُّعا . ولَقَد خِفتُ أن یَثوروا فی ناحِیَهِ جانِبِ عَسکَری ما لَقیتُ مِن هذِهِ الاُمَّهِ مِنَ الفُرقَهِ ، وطاعَهِ أئِمَّهِ الضَّلالَهِ ، وَالدُّعاهِ إلَی النّارِ .
وأعطَیتُ (4) مِن ذلِکَ سَهمِ ذِی القُربَی الَّذی قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : «إِن کُنتُمْ ءَامَنتُم بِاللَّهِ وَمَآ أَنزَلْنَا عَلَی عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ» (5) فَنَحنُ وَاللّهِ عَنی بِذِی القُربَی ، الَّذی قَرَنَنَا اللّهُ بِنَفسِهِ وبِرَسولِهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ تَعالی : «فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبَی وَ الْیَتَمَی وَالْمَسَکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ» (6) فینا خاصَّهً «کَیْ لَا یَکُونَ دُولَهَ بَیْنَ الْأَغْنِیَآءِ مِنکُمْ وَ مَآ ءَاتَکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَکُمْ عَنْهُ فَانتَهُواْ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ» (7) فی ظُلمِ آلِ مُحَمَّدٍ «إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ» 8 لِمَن ظَلَمَهُم ، رَحمَهً مِنهُ لَنا وغِنیً أغنانا اللّهُ بِهِ ووَصّی بِهِ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله .
ولَم یَجعَل لَنا فی سَهمِ الصَّدَقَهِ نَصیبا ، أکرَمَ اللّهُ رَسولَهُ صلی الله علیه و آله وأکرَمَنا أهلَ البَیتِ أن یُطعِمَنا مِن أوساخِ النّاسِ ، فَکَذَّبُوا اللّهَ وکَذَّبوا رَسولَهُ وجَحَدوا کِتابَ اللّهِ النّاطِقَ بِحَقِّنا ، ومَنَعونا فَرضا فَرَضَهُ اللّهُ لَنا ، ما لَقِیَ أهلُ بَیتِ نَبِیٍّ مِن اُمَّتِهِ ما لَقینا بَعدَ نَبِیِّنا صلی الله علیه و آله وَاللّهُ المُستَعانُ عَلی مَن ظَلَمَنا ، ولا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ العَلِیِّ العَظیمِ . 9 .
1- .نهج البلاغه : الحکمه 272 ، غرر الحکم : ح 7570 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 415 ح 7060 .
2- .الضِّغث : قبضه من قضبان مختلفه ، وقیل : هی الحُزمه من الحشیش (لسان العرب : ج 2 ص 163 «ضغث») .
3- .الثِّفال : جلده تُبسط تحت رَحا الید لیقع علیها الدقیق ، ویسمّی الحجر الأسفل ثفالاً بها . والمعنی : أنّها [الفتنه ]تدقّهم دقّ الرحا للحبّ إذا کانت مُثفَّله ، ولا تُثفّل إلّا عند الطحن (النهایه : ج 1 ص 215 «ثفل») .
4- .کذا فی المصدر ، وفی الاحتجاج : «وأعظم» وهو الصحیح ظاهرا .
5- .الأنفال : 41 .
6- .الحشر : 7 .
7- .الکافی : ج 8 ص 58 ح 21 ، الاحتجاج : ج 1 ص 626 ح 146 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عنه علیهما السلام وفیه ذیله من «إنّی سمعتُ رسول اللّه صلی الله علیه و آله » ، کتاب سلیم بن قیس : ج 2 ص 718 ح 18 کلاهما نحوه .
ص: 573
2 / 4 دشواری پاره ای اصلاحات
2 / 4دشواری پاره ای اصلاحات8570.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :اگر پاهایم در این لغزشگاه استوار ماند ، اموری را تغییر خواهم داد .8567.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از سلیم بن قیس : امیرمؤمنان ، سخنرانی کرد و حمد و سپاس خداوند گفت و بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود فرستاد . آن گاه فرمود :
«ترسناک ترین چیزی که بر شما بیم دارم ، دو خصلت است : پیروی از هوا ، و آرزوهای دراز . پیروی هوا ، از حق باز می دارد و آرزوهای دراز ، آخرت را از یاد می برد . بدانید که دنیا پشت کرده و در حال کوچ است ، و آخرت ، رو آورده و در حال کوچ است ؛ و هریک را فرزندانی است . شما از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا مباشید ؛ چرا که امروز ، روزِ کار است ، نه حسابرسی ، و فردا روزِ حسابرسی است نه کار و تلاش . همانا آغاز رخ دادن فتنه ها و بحران ها ، از هواهایی است که پیروی می گردند و از احکامی است که بدعت گذارده می شوند و در آن با حکم خدا مخالفت می شود و مردانی از مردانی دیگر هواداری کنند .
آگاه باشید! اگر حقیقت ، با باطل آمیخته نمی گشت ، اختلافی نبود و اگر باطل ، با حق در نمی آمیخت ، بر خردمندان پنهان نمی مانْد ؛ لیکن پاره ای از این و پاره ای از آن ، گرفته شود و به یکدیگر مخلوط شده ، با هم آمیخته شوند . در این جاست که شیطان ، بر دوستانش مسلّط گردد و کسانی که از پیش از جانب خدا به آنان وعده نیک داده شده ، نجات یابند .
به درستی که از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود : چگونه خواهید بود هنگامی که فتنه ای شما را فراگیرد که کودک در آن پیر ، و پیر در آن فرسوده گردد؟ مردم ، بر اساس این فتنه حرکت کنند و آن را سنّت گیرند ، و اگر چیزی از آن دگرگون شود ، فریاد برآید که سنّت ، دگرگون شد و مردم ، مرتکب زشتی ها شدند !
آن گاه گرفتاری ها شدّت یابند ، فرزندان به اسیری گرفته شوند و بحران ، آنان را در هم پیچد ، چنان که آتش ، هیزم را در هم می پیچد و سنگ آسیا ، سنگ زیرین را می ساید . اینان برای غیر خدا علم دین فرا گیرند و برای غیرِ عمل ، بیاموزند و دنیا را به ابزارِ آخرت جویند .
آن گاه ، در حالی که گروهی از بستگان ، و خواص و پیروانش گِردش بودند ، رو کرد و فرمود :
«زمامدارانِ پیشین ، رفتاری داشتند که در آنها به عمد ، با پیامبر خدا مخالفت کردند و پیمان او را شکستند و سنّتش را دگرگون ساختند . اگر مردم را بر کناره گیری از آن دارم و آن را به جایگاه خود در دوران پیامبر خدا برگردانم، لشکریان ، از من دوری می جویند و من ، تنها می مانم ، یا به همراه گروهی اندک از پیروانم که برتری و پیشواییِ مرا بر پایه کتابِ خداوند عز و جل و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله باور دارند .
بنگرید اگر فرمان دهم و مقام ابراهیم را به جای خود که پیامبر خدا نهاده بود ، برگردانم ، و فدک را به ارثبَران فاطمه برگردانم ، پیمانه پیامبر (1) را به همان گونه ای که بود ، برگردانم ، زمین هایی را که پیامبر به مردمانی بخشید و در حق آنان به اجرا درنیامد ، به اجرا گذارم ، خانه جعفر را به ورثه او برگردانم و از مسجد جدا سازم ، داوری های ستمگرانه را برهم زنم ، زنانی که به ناحق به ازدواج مردانی درآمده اند ، جدا سازم و به شوهرانشان بازگردانم ، و احکام خدا را درباره این زنان ، جاری سازم ، فرزندان تَغْلَب (2) را به اسارت گیرم ، و زمین های تقسیمی خیبر را بازگردانم ، دیوان های بخشش را از میان بَرم و مانند زمان پیامبر خدا به مساوات رفتار کنم و از گردش اموال در میان ثروتمندان مانع شوم ، مالیات بر زمین را براندازم و در ازدواج ها به برابری حکم کنم ، و خمس پیامبر را چنان که خداوند عز و جل نازل فرموده و واجب نموده ، به اجرا گذارم ، مسجد پیامبر را به حالت گذشته اش برگردانم ، و درهای گشوده شده را ببندم ، و درهای مسدود شده را باز کنم ، و مسح بر کفش ها را حرام سازم ، بر نوشیدن شرابِ کشمش ، حد جاری سازم ، و دو متعه را حلال گردانم، و [ تعداد ]تکبیر نماز بر مردگان را پنج سازم ، و مردم را وادارم که «بسم اللّه الرحمن الرحیم» را در قرائت نماز ، بلند ادا کنند ، و آنان را که پیامبر خدا خارج کرده بود و اکنون با پیامبر خدا داخل مسجد شده اند ، بیرون بَرم و آنان را که پس از پیامبر خدا بیرون برده شده و رسول خدا آنها را داخل کرده بود ، داخل سازم ، و مردم را بر حکم قرآن و طلاقِ بر پایه سنّت ، وادارم ، و تمام مالیات های دینی (صدقات) را با صورت های متنوّع و اندازه هایش گردآوری کنم ، و وضو ، غسل و نماز را به زمان و جایگاه اوّلیه و احکام شرعی اش برگردانم ، و مردمان نجران را به منزل هایشان بازگردانم ، و رفتار با اسیران فارس و سایر ملّیت ها را بر پایه کتاب خدا و سنّت پیامبر خدا باز گردانم ، آن گاه مردم از اطرافم پراکنده شوند .
سوگند به خداوند که به مردم ، دستور دادم که در ماه رمضان ، جز نمازهای واجب را به جماعت نخوانند ، و آنان را آگاه کردم که جماعت در نمازهای مستحبّی ، بدعت است . ناگهان ، گروهی از لشکر که به همراه من در نبرد بودند ، فریاد برآوردند که : «ای اهل اسلام! سنّت عمر ، دگرگون شد . ما را از خواندن نماز مستحبّی در ماه رمضان ، باز می دارد» . با مشاهده تفرقه و جدایی و پیروی از پیشوایان گمراهی و تبعیت از داعیان به آتش در این امت بیمناک شدم [اگر این دستور را لغو نکنم] بخشی از سپاهم شورش کنند .
[ همچنین اگر ] سهم ذی القربی را پرداخت کنم که خداوند ، در وصفشان فرموده است : «اگر به خدا و آنچه بر بنده اش در روز جدایی حق از باطل [جنگ بدر] روزی که دو گروه [مؤمن و کافر] ، با هم روبه رو شدند نازل کردیم ، ایمان آورده اید ؛ و خداوند ، بر هر چیزی تواناست» . سوگند به خداوند که مقصود او از ذی القربی ماییم که خداوند ، ما را با خود و پیامبر ، قرین ساخته و فرموده است : «[ و آنچه را خدا از آنان به رسم غنیمتْ عاید پیامبر خود گردانید] از آنِ خدا و پیامبر و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است» ؛ و درباره ما فرموده است : «تا میان توانگران شما دست به دست نگردد ، و آنچه را فرستاده [ او ]به شما داد ، آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت ، باز ایستید و از خدا پروا بدارید» . [ و نسبت به ]ستمگران بر دودمان پیامبر خدا فرمود : «به درستی که خداوند ، سخت کیفر دهنده است» بر آنان که بر دودمان پیامبر ستم کنند .
این نعمتی از جانب خداست بر ما و سرمایه ای که ما را بدان ، بی نیاز کرد و پیامبرش را نیز بدان سفارش نمود .
برای ما از صدقه ها نصیب و بهره ای قرار نداد ؛ چرا که خداوند ، پیامبر و اهل بیت را گرامی تر از آن داشت که از اموال ناپاک مردمان روزیشان کند .
آنان ، خدا و پیامبرش را تکذیب کرده ، کتاب خداوند را که درباره حقوق ما سخن می راند ، انکار نمودند و از پرداخت سهم واجب ما سر باز زدند . خاندان هیچ پیامبری از سوی امّت او به اندازه ما پس از پیامبر خدا سختی و دشواری ندیدند . خداوند ، مددکار ماست بر آنان که بر ما ستم روا داشتند ، و هیچ تحوّل و توانی ، جز به [کمک] خداوندِ برتر و بزرگ نیست .
.
1- .پیمانه ای (صاعی) که نزد مسلمانان رواج دارد ، چهار مُد (هر مُد ، ده سیر) است ؛ ولی پیمانه پیامبر صلی الله علیه و آله طبق پاره ای روایت ها پنج مُد بود (شرح اُصول الکافی ، مُلّا صالح. ج 11 ص 373). (م)
2- .آنان اهل ذمّه نبودند ، از این رو ، اسیر گرفتن آنان روا بود . در زمان عمر ، وی با آنان مصالحه کرد که از جزیه معاف شوند و زکات را دو برابر بپردازند (مرآه العقول : ج 25 ص 134) . (م)
ص: 574
. .
ص: 575
. .
ص: 576
. .
ص: 577
. .
ص: 578
. .
ص: 579
. .
ص: 580
. .
ص: 5
4 / 4 حاکم کردن برخی دشمنان اسلام (از میان نزدیکانش) بر سرزمین های اسلامی
.
.
ص: 514
1 / 10هُوِیَّهُ عِدَّهٍ مِمَّن تَخَلَّفَ عَن بَیعَتِهِ1 / 10 1عبد اللّه بن عمر بن الخطّابولد فی السنه الثانیه بعد البعثه (1) وأسلم منذ نعومه أظفاره مع أبیه فی مکّه ، (2) وهاجر إلی المدینه المنوّره قبل أبیه (3) أو معه . (4) ولصغر سنّه (5) لم یشترک فی حربی بدر (6) واُحد ، نعم التحقَ بعسکر المسلمین فی حرب الخندق وما بعدها من الحروب . (7) کما روی أحادیث کثیره فی کتب أهل السنّه . (8) وقد استُشیر عمر أواخر أیّام حیاته فی جعله أحد أعضاء الشوری ، لکنّه خالف ذلک وقال : لیس له أهلیّه الخلافه ، بل لیس له القدره علی طلاق زوجته! (9) بَیدَ أنّه ذُکر فی بعض الروایات أنّه صار أحد أعضاء الشوری بأمر أبیه علی أن لا یکون له من الأمر شیء . (10) ولمّا تسنّم عثمان الخلافه ابتعد عن الساحه السیاسیّه ، فلم یشترک فی التیّارات السیاسیّه الحاکمه آنذاک ، کما اعتزل الساحه السیاسیّه والاجتماعیّه أیّام خلافه الإمام علی علیه السلام ، بل جعل العزله قوام سیاسته الاجتماعیه ، فلم یشترک مع الإمام علیه السلام فی شیء من حروبه أیّام الخلافه . (11) ومن الواضح أنّ هذه السیره کانت قائمه علی اُسس واهیه لا علی أساس متین ، ولهذا لم یتّخذها منهجا إلّا هذه البرهه من حیاته ؛ فلم یعتزل الساحه أیّام الخلفاء! الثلاث ، کما لم یعتمد هذه السیاسه زمن الحکّام الَّذین تقلّدوا زمام الاُمور بعد أمیر المؤمنین علیه السلام ؛ حیث بایع معاویه (12) ویزید (13) مع تخلّف عدد کبیر من الصحابه والوجوه البارزه من الاُمّه ومنهم الحسین بن علی علیهما السلام عن بیعته . وکذا بایع عبد الملک ، (14) بل حثّ محمّد ابن الحنفیّه علی البیعه له لمّا امتنع منها وشرط لها بیعه جمیع النّاس . (15) والعجب أنّه ذهب لیلاً إلی الحجّاج بن یوسف لیمدّ له ید البیعه لعبد الملک ؛ لئلّا یبقی لیلهً بلا إمام ، لأنّه روی عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «مَن ماتَ ولا إمام لَهُ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً» ، فاحتقره الحجّاج ذلک الحاکم المتکبّر الظالم ومدّ له رجله من تحت الفراش لیصفق علیها ید البیعه ؛ لعلمه بأنّ منشأ هذه البیعه هو الخوف والضعف والعجز . (16) مع أنّه لم یصحب الإمام فی شیء من حروبه أیّام خلافته . (17) نعم لم یکن من المعادین له أیضا ، بل کان من جمله الَّذین وصفهم الإمام علیه السلام بأنّهم «خَذَلُوا الحَقَّ ، ولَم یَنصُرُوا الباطِلَ» . (18) نعم أشارت بعض النصوص التاریخیّه إلی أنّه تأسّف نهایه عمره أسفاً عمیقاً علی تساهله وعدم نصرته للإمام علیه السلام ، وکان یقول : «ما آسی علی شیء إلّا أنّی لم اُقاتل مع علیّ الفئهَ الباغیه» . (19) نعم فی بعض المصادر أنّ المراد ب «الفئه الباغیه» فی کلامه هو الخوارج ، (20) أو الحجّاج ، (21) أو ابن الزبیر . (22) وإذا لاحظنا قوله : «مع علیّ» فی النصّ الَّذی أشرنا إلیه لا یبقی مجال لاحتمال آخر . وکان یقول : کلّ من یدعونی إلی الصلاه أقتدی به ؛ من أیّ فرقه کان ، ولا أتبع من یدعونی إلی القتال . (23) وکان یعتقد أنّ الحکومه وطاعه الحاکم قائمان علی أساس «قانون القَهر» ، فکان یقول : الحقّ لمَن غلب وتسلّط علی رقاب النّاس وقهرهم . (24) ولمّا کان الإمام علیّ علیه السلام یؤکّد حرّیه النّاس واختیارهم فی البیعه ویقول : «لا اُجبر أحدا علی طاعتی» تخلّف عن بیعته ، ولم یتخلّف عن البیعه لیزید بن معاویه ! وقد عرّف انتفاضه أهل المدینه حین اشتهر فسق یزید وفجوره وعدم تورّعه عن فعل أیّ محرم ، وبعد قتله أبا عبد اللّه الحسین علیه السلام بأنّها غدر للبیعه ، ولذا منع أهله عن الاشتراک فیها . (25) وأخیراً ، فمع أنّ عبد اللّه کثیر الروایه ، بل هو فی عِداد کبار محدّثی أهل السنه لکنّه قلیل المعرفه ، ضیّق الرؤیه ، متحجّرا ، لا یملک تحلیلاً متینا للتیارات السیاسیّه والاجتماعیّه القائمه آنذاک . وقد أعانه ضعف شخصیّته وطلبه للحیاه علی ارتکاب ذلک الموقف القبیح . توفّی سنه (74 ه ) عن عُمرٍ یناهز (84) سنه